wolnomularstwo.pl
.
(w związku ze zbiorami masoniców Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi)
Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna
im. Marszałka J. Piłsudskiego w Łodzi
Wolnomularstwo, zwane również masonerią, jest to międzynarodowy ruch etyczny. Powstał w 1717 roku w Anglii i stosunkowo szybko rozprzestrzenił się po świecie ogarniając wszystkie kontynenty.
Leżące u jego podstaw idee, a nade wszystko podstawowa formuła głosząca, iż treścią wolnomularstwa jest praca dla dobra ludzkości poprzez doskonalenie moralne swoich członków oraz podstawowy zrąb obrzędowości, są zawsze jednakowe niezależnie od terytorium oddziaływania. Nie istniała i nie istnieje żadna struktura, która obejmowałaby całe wolnomularstwo i nim kierowała. Zarazem jednak – jak to ma miejsce we wszystkich ruchach i organizacjach uniwersalistycznych – ukształtowały się regionalne i lokalne zróżnicowania.
Narodowe odrębności i aspiracje sprawiły, że już od lat 30-tych XVIII w. dokonywał się proces podziału organizacyjnego masonerii na całkowicie samodzielne piony krajowe – z czasem przyjął się na ich określenie termin “obediencje” – z własnymi Wielkimi Lożami bądź Wielkimi Wschodami na czele.
Od schyłku lat 70-tych XIX w. świat wolnomularski jest podzielony na dwa podstawowe odłamy. Jeden z nich, pod przewodem ideowym Zjednoczonej Wielkiej Loży Anglii, opiera się w dużym stopniu na organizacjach krajów anglosaskich, sam określa się jako “wolnomularstwo regularne”. Po zakończeniu II wojny światowej nastąpiło zaostrzenie jego negatywnego stosunku do drugiego wielkiego odłamu, w którym czołową rolę odgrywa Wielki Wschód Francji. Odłam ten nazywamy “wolnomularstwem nieregularnym” lub “wolnomularstwem liberalnym”.
Jedną z podstawowych różnic między tymi odłamami jest stosunek do “Istoty Wyższej”, odmienny w wolnomularstwie regularnym i nieregularnym. Pierwsze z nich wymaga uznania istnienia “Istoty Wyższej”, określanej mianem “Wielkiego Budowniczego (Architekta) Świata”. Natomiast w wolnomularstwie nieregularnym, kwestię wiary czy niewiary w “Istotę Wyższą” traktuje się jako sprawę wyłącznie osobistą, toteż przy inicjacji adepci nie są zmuszani, czy też w jakikolwiek inny sposób skłaniani do deklarowania się w tym względzie. Podczas posiedzeń obrzędowych u “regularnych” przed Przewodniczącym Loży leży na ołtarzu “Święta Księga Ludzkości”, którą może być Biblia, Koran, czy też inna księga uznawana za świętą przez swoich wyznawców. Wolnomularstwo nieregularne niekiedy określa siebie również mianem “wolnomularstwa agnostycznego”.
Dla łatwiejszego rozróżnienia obu tych nurtów, pierwszy nazywamy “anglosaskim”, a drugi “romańskim”.
W Polsce pierwsze organizacje wolnomularskie pojawiły się już w latach 20-tych XVIII w. Pierwszą polską lożą była działająca w roku 1720 loża “Czerwone Bractwo”, następnie w 1729 powstała loża “Trzech Braci”. Pomimo rosnącej wrogości Kościoła Katolickiego, który w bullach z lat 1738 i 1751 ekskomunikował wolnomularzy, masoneria polska rozwijała się żywiołowo aż do upadku szlacheckiego państwa polskiego, a w okresie niewoli dzieliła los całego społeczeństwa. Wolnomularzami byli wybitni Polacy epoki, m.in. twórcy Konstytucji 3 Maja z królem Stanisławem Augustem Poniatowskim i Ignacym Potockim na czele, książę Józef Poniatowski, Józef Wybicki, gen. Jan Henryk Dąbrowski, gen. Józef Zajączek.
W roku 1821 w Królestwie Polskim loże zostały zlikwidowane dekretem carskim; na skutek tego z terytorium ziem polskich zorganizowane wolnomularstwo zniknęło na prawie 90 lat, a pojawiło się ponownie dopiero około roku 1910.
Aktywiści odrodzonej formalnie w 1920 r. Wielkiej Loży Narodowej “Polacy Zjednoczeni”, w dużym stopniu wywodzili się z kręgów zwolenników Józefa Piłsudskiego. Drogi lóż i piłsudczyków zaczęły się jednak rozchodzić po 1926 roku, lecz dopiero śmierć w 1935 r. samego Piłsudskiego pozbawiła polskie wolnomularstwo swoistego “parasola ochronnego”. Po Jego śmierci wolnomularze stawali się częstszym celem napaści już nie tylko ze strony kół nacjonalistycznych oraz klerykalnych, ale również obozu sanacyjnego.
W październiku 1938 r., uprzedzając o miesiąc dekret prezydenta Ignacego Mościckiego o rozwiązaniu zrzeszeń wolnomularskich, Wielka Loża Narodowa podjęła decyzję o samorozwiązaniu i rozwiązaniu, czyli “uśpieniu bezterminowym”, podległych jej placówek.
Po wybuchu II wojny wolnomularze polscy kontynuowali działalność na emigracji, m.in. w utworzonej w grudniu 1939 r. w Paryżu loży “Kopernik”, która z przerwami działa do dnia dzisiejszego.
W kraju, w głębokiej konspiracji, dopiero w lutym 1961 r. “obudzona” została Loża Matka Polski “Kopernik”, imienniczka paryskiej. Pracująca w Warszawie loża stała się fundamentem odrodzonej w grudniu 1991 r. Wielkiej Loży Narodowej Polski, reprezentującej nurt anglosaski. Z nim związana jest, w sposób nieformalny, utworzona w 1992 r. Fundacja “Sztuka Królewska w Polsce”, oraz ukazujący się od września tegoż roku periodyk “ARS REGIA”.
Od kwietnia 1991 r. pracują również loże związane z Wielkim Wschodem Francji, reprezentujące nurt romański. W marcu 1997 r. loże te utworzyły własną, niezależną obediencję Wielki Wschód Polski. Z nią również, w sposób nieformalny, powiązane jest ukazujące się nieregularnie od lata 1993 r. czasopismo “Wolnomularz Polski”.
Również od lipca 1993 r. ujawniły działalność loże mieszane, to jest takie, do których mogą należeć jednocześnie kobiety i mężczyźni, loże te powołały Polską Jurysdykcję Zakonu Mieszanego Le Droit Humain (Prawa Człowieka), a następnie Federację Polską.
***
Zarówno wolnomularze, jak i ich przeciwnicy, przez te prawie trzy wieki działalności wytworzyli interesujące i bardzo obfite piśmiennictwo, będące istotną częścią ogólnego dorobku piśmiennictwa powszechnego.
Pierwsze, nie tyle profesjonalne bibliografie, ile uproszczone spisy książek o wolnomularstwie rejestrowały pod koniec XVIII w. ok. 500 tytułów. Jednak już XIX-wieczna solidna bibliografia Georga Klossa Bibliographie der Freimaurer und der mit ihr in Verbindung gesetzten geheimen Gesellschaften wydana we Frankfurcie nad Menem w 1844 roku liczyła już ponad 5300 pozycji; jej reprint wydany został w Gratzu w1970 r.Natomiast pomnikowa, czterotomowa bibliografia Augusta Wolfstiega Bibliographie der freimaurerischen Litteratur, która wychodziła w Lipsku w latach 1912 – 1926 zamieściła około 43.000 opisów bibliograficznych książek i artykułów; reprograficzne wydanie tej bibliografii ukazało się w 1964 roku.
Do literatury wolnomularskiej zaliczamy konstytucje i statuty, śpiewniki, a także teksty poświęcone rytuałom masońskim. Na specjalną uwagę zasługują te teksty, które wydane zostały specjalnie do użytku na rytualnych zebraniach lóż. Są to np. komplety rytuałów wszystkich stopni danej Wielkiej Loży.
Odrębną część literatury rytualistycznej stanowią tzw. “pisma zdradzieckie”, autorstwa byłych masonów, bądź opracowane przez wrogów wolnomularstwa na podstawie informacji uzyskanych od byłych wolnomularzy. Do wczesnych przykładów tego typu literatury należą m.in. pamflet autorstwa Anglika Samuela Pricharda Masonry Dissected wydany w Londynie w roku 1730 oraz praca której autorem był Francuz Larudan Les frances-macons ecrases wydana w Amsterdamie w 1747 r.
Jednak najobszerniejszą część literatury wolnomularskiej stanowi piśmiennictwo dotyczące historii masonerii.
Pierwszy zarys legendarnej historii bractwa znalazł się już w pracy autorstwa pastora prezbiteriańskiego Jamesa Andersona The Constitutions of the Free-Masons która ukazała się w Londynie w 1723 r. Konstytucja ta, zwana powszechnie Konstytucją Andersona, była pierwszym dokumentem drukowanym wolnomularstwa, zawierała jego deklarację ideową i statut organizacyjny. Do dnia dzisiejszego jest podstawowym aktem prawnym i ideowym masonerii.
Najwcześniejsze krytyczne opracowania dotyczące dziejów wolnomularstwa pojawiły się w I połowie XIX w. jak np. praca której autorem był F. T. B[egue]-Clavel Historie pittoresque de la Franc-Maconnerie et des societes anciennes et modernes wydana w Paryżu w 1844 r.
Wartościowa materiałowo synteza dziejów wolnomularstwa Geschichte der Freimaurerei wyszła spod pióra Niemca Josefa Gabriela Findla w 1861 r. Do końca XIX w. miała siedem wydań i przetłumaczona została na siedem języków.
Autorem drugiej obszernej, składającej się z sześciu tomów, syntezy był Anglik Robert F. Gould. Jego praca nosiła tytuł The History of Freemasonry, its Antiquities, Symbols, Constitutions, Customs; ukazała się w Londynie w latach 1886-1887, a jej skrócone wydanie wyszło w 1903 r.
Na początku XX w. ukazały się natomiast prace Wilhelma Begemanna o wolnomularstwie angielskim Vorgeschichte und Anfange der Freimaurerei in England wydana w Berlinie w latach 1909-1910 oraz szkockim Der Alte und Angenommene Schottische Ritus und Friedrich der Grosse wydana również w Berlinie w 1913 r. Opracowania autorstwa Begemanna są do dnia dzisiejszego podstawowymi pracami dokumentującymi tezę o pochodzeniu wolnomularstwa od cechów średniowiecznych budowniczych.
***
Polskie piśmiennictwo wolnomularskie pojawiło się dosyć późno bo dopiero w 80-tych latach XVIII w. Do czasu likwidacji masonerii w 1821 r. opublikowano niespełna 200 broszur zawierających mowy, pieśni i statuty wolnomularskie m.in. projekt ustawy konstytucyjnej z 1820 r. czy spisy członków niektórych lóż.
Przez wiele dziesięcioleci podstawą wiadomości o wolnomularstwie polskim był artykuł Polen w trzecim tomie niemieckiej encyklopedii wolnomularskiej Encyklopadie der Freimaurereiktórą wydano w Lipsku w latach 1822-1828 pod nazwiskiem Carla Lenninga (był to pseudonim księgarza niemieckiego z Paryża – Hessego). Polski oryginał tego artykułu – kronika Walentego Wilkoszewskiego Rys historyczno-chronologiczny Towarzystwa Wolnego Mularstwa w Polsce – pozostał w rękopisie do roku 1968, kiedy to Tadeusz Święcicki wydał go w “Oficynie Poetów i Malarzy” w Londynie.
Dopiero w 1889 r. w Krakowie ukazała się praca jezuity ks. Stanisława Załęskiego (1843-1908) O masonii w Polsce od 1742 do 1822. Jej drugie, rozszerzone, wydanie wyszło w roku 1908 również w Krakowie. Publikacja ta ma charakter antymasoński, ale jest rzetelna pod względem faktograficznym i w załącznikach zawiera spisy członków lóż polskich i polskie teksty rytuałów.
Pierwszą w XX w. na ziemiach polskich propagandową broszurą wolnomularską było opracowanie Andrzeja Jana Niemojewskiego (1864-1921) O masonerii i masonach. Szkic popularny, wydane w Warszawie w 1906 r. nakładem czasopisma “Myśl Niepodległa”.
Wiele uwagi poświęcili wolnomularstwu polskiemu również historycy jak np. Władysław Smoleński (1851-1926) w pracy Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII z 1891 r., czy Szymon Askenazy (1865-1935) w dziełach Książę Józef Poniatowski 1763-1813 z 1904 r. oraz Łukasiński t. 1-2 z 1908 r.
Problematyką wolnomularską interesowali się także powieściopisarze. Wśród nich istotną rolę odegrał Stefan Żeromski (1864-1925), a szczególnie jego powieść Popioły , która w odcinkach wychodziła w “Tygodniku Ilustrowanym” w latach 1902 – 1903 a wydanie książkowe ukazało się w 1904 r. Również Andrzej Strug, właściwe nazwisko Tadeusz Gałecki (1871-1937) w swojej twórczości podejmował zagadnienia masońskie m.in. w Chimerze z 1918 r. jak też w Wyspie Zapomnienia, która w odcinkach ukazywała się w “Kurierze Polskim” w roku 1921, a jej wydanie książkowe wyszło dopiero w roku 1962. Andrzej Strug był czynnym wolnomularzem, w latach 1920-1929 stał na czele polskiego wolnomularstwa. Także Marii Dąbrowskiej (1889-1965) te zagadnienia nie były obce. W jej przypadku obcowanie z ideami wolnomularskimi sprowadzało się do życia wśród masonów. Zarówno bowiem jej pierwszy mąż Marian Dąbrowski (1882-1925) jak i szwagier Józef Dąbrowski, pseudonim literacki Grabiec (1876-1926) a przede wszystkim Stanisław Stempowski (1870-1952), od roku 1927 towarzysz życia pisarki, oraz jego syn Jerzy Stempowski, pseudonim literacki Paweł Hostowiec (1893-1969) byli czynnymi masonami. Stanisław Stempowski pełnił ważne funkcje wolnomularskie, piastował godność m.in. Wielkiego Sekretarza jak i Wielkiego Mistrza Wielkiej Loży Narodowej Polski. Wiele informacji o masonach okresu II Rzeczpospolitej zawarła pisarka w swoich Dziennikach, których I wybór (ocenzurowany, 5 tomów) w opracowaniu Tadeusza Drewnowskiego ukazał się w 1988 r., a wybór II (2 serie w 7 tomach) w latach 1996-1999 (Zob. T. Nasierowski, Żeromski, Strug, Dąbrowska a psychiatrzy wolnomularze, Warszawa 1997).
Jednak opracowania historyczne o niekwestionowanej wartości pojawiły się dopiero w okresie międzywojennym, zaś najwybitniejszym reprezentantem tego rodzaju twórczości utrzymanej na wysokim poziomie był wybitny znawca problematyki Stanisław Małachowski-Łempicki (1884-1959; sędzia Sądu Okręgowego, następnie notariusz, historyk i religioznawca, wolnomularz), autor kilkudziesięciu artykułów i kilku książek dotyczących dziejów masonerii, m. in. pomnikowego opracowania Wykaz polskich lóż wolnomularskich oraz ich członków w latach 1738-1821, które ukazało się w Krakowie w 1929 r. nakładem Polskiej Akademii Umiejętności. [Publikację można ściągnąć tutaj, zajmuje ona ok. 8 MB (330 stron w oryginale) i jest zapisana w formacie djvu. Czytnik obsługujący ten format można ściągnąć tutaj (1,68 MB)]
Od 1805 r. ukazywały się również encyklopedie i słowniki wolnomularskie.
Najwięcej tego typu wydawnictw wyszło w Niemczech. Należy do tej grupy m.in. wspomniana już wyżej encyklopedia Lenninga, czy też Internationale Freimaurer – Lexikon autorstwa Eugena Lenhoffa i Oskara Posnera wydany w Zurychu w roku 1932. Jego reprint ukazał się kilkakrotnie po II wojnie światowej. Bardzo ciekawym wydawnictwem polskim tego rodzaju jest Wolnomularstwo w świetle encyklopedii z 1934 roku (reprint z 1989 r.). Zawiera ono m.in. tłumaczenie hasła Polen zaczerpnięte z leksykonu Lenhoffa. Był to pierwszy w dwudziestoleciu międzywojennym, jednoznacznie propagandowy, ogólnie dostępny druk wolnomularski.
Równie obszerna jest publicystyka antymasońska, do której zaliczamy wymienione wcześniej “pisma zdradzieckie” oraz ogromną ilość książek i broszur jawnie antymasońskich. Tego typu książki ukazywały się w dużej ilości głównie we Francji i Niemczech. Klasycznym przykładem takiej literatury jest twórczość Leo Taxila (właśc. nazwisko Gabriel-Antoine Jogand-Pages). W latach 1885-1894 opublikował kilka książek, w których kreślił fantastyczny i zmyślony obraz obejmującej cały świat hierarchii lożowej, niemoralnych misteriów wolnomularskich i wolnomularskiego kultu szatana. W okresie późniejszym kontynuatorami takiego postrzegania wolnomularstwa byli m. in.: Arnaud de Lassus, Jean Marqes-Riviere, James D. Shaw, Tom ChaseMcKenney, Jose Maria Caro Rodriquez, John J. Robinson.
Odrębną grupę wydawnictw stanowiły prace hitlerowskich propagandystów i pseudouczonych. Ich autorzy nie tylko zwalczali wszelkie treści związane z szeroko pojmowaną ideologią masońską, ale – co miało szczególnie drastyczną wymowę – obarczali jednocześnie masonerię oraz Żydów za wszelkie niepowodzenia i klęski. Istniały zresztą różne szczeble tej propagandy. Powstawały prace pozornie obiektywne, spokojne w tonie, ale umiejętnie sugerujące podstawowe tezy propagandy o wszechwinie Żydów i wolnomularzy jak np. opracowanie gen. Ericha Ludendorfa Vernichtung der Freimaurerei, wydane w 1927 r. w Monachium, wielokrotnie później wznawiane. Pisano też i wydawano dla żołnierzy frontowych propagandowe, bezwartościowe broszurki, utrzymane na niskim poziomie.
W Polsce na przełomie XVIII/XIX w. czołowym reprezentantem publicystyki antymasońskiej był członek zakonu ojców reformatów Karol Surowiecki (1754-1824). Pierwsze swoje prace wydawał w czasach stanisławowskich. Na początku XIX w. spolszczył rozprawę zaciekłego wroga masonerii, francuskiego księdza Augustyna Barruela Święte tajemnice Massonii sprofanowane. Opublikował ją w 1805 r. w Warszawie, lecz dla ominięcia kłopotów cenzorskich podał jako miejsce wydania Lwów. Następcami Surowieckiego byli głównie Józef Sebastian Pelczar, Feliksa Eger, Mieczysław Skrudlik, Henryk Czepułkowski, Stanisław Krajski, Andrzej Zwoliński.
Prowadzone obecnie badania naukowe historyków, socjologów oraz psychologów społecznych koncentrują się w znacznej mierze wokół problemów rozwoju społeczeństw, także rozwoju idei społecznych. W polu powyższych zainteresowań znalazła się również problematyka wolnomularska. Takie nachylenie badawcze jest uzasadnione i zrozumiałe, bowiem wolnomularstwo jak i sami wolnomularze, odegrali znaczącą rolę w wielu obszarach życia społecznego XVIII, XIX, także XX wieku. Owocem badań naukowych z tego zakresu jest duża ilość publikacji, niestety niezbyt licznie reprezentowanych w polskich bibliotekach.
Polskie omówienie współczesnej literatury naukowej zamieścił Jerzy Wojtowicz w swojej pracy Masoneria-wielka niewiadoma? (s. 115-121).
Obecnie niekwestionowanym najwybitniejszym polskim znawcą wolnomularstwa jest Ludwik Hass. Wartościowe opracowania wychodzą także spod pióra m.in. historyków jak wspomnianego Jerzego Wojtowicza, Tadeusza Cegielskiego, Przemysława Weingertnera, znawczyni poezji masońskiej – Elżbiety Wichrowskiej, kustosza zbiorów masońskich biblioteki uniwersyteckiej w Poznaniu – Andrzeja Karpowicza, filozofa Andrzeja Nowickiego czy literata Jerzego Siewierskiego oraz lekarza psychiatry Tadeusza Nasierowskiego. Wśród wymienionych jedynie Andrzej Karpowicz oraz Elżbieta Wichrowska podejmują zagadnienia związane z problematyką książki masońskiej (Zob. A. Karpowicz, Książka wolnomularska XVIII i XIX w. Katalog wystawy, Poznań 1996 ; idem, Zbiory masońskie Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, Ars Regia 1992 nr 1, s. 148-156 ; idem Polonica w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, Ars Regia 1993 nr 2 (3), s. 139-141; E. Wichrowska, Polska poezja wolnomularska w XVIII i na początku XIX w., Ars Regia 1992 nr 1, s. 48-68 ; idem, Antologia poezji masońskiej, Warszawa 1996, s. 5-28. Dyskusja red. na temat tej antologii w opr. K. Skwierczyńskiego – zob. Ars Regia 1995/1996 nr 1/2 (9/10), s. 153-163.). Rozproszone informacje o tej tematyce można również odnaleźć w pracach Ludwika Hassa.
***
Jak na razie jedynie Biblioteka Śląska w Katowicach oraz Biblioteka Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu opublikowały katalogi swoich druków masońskich (D. Musioł, E. Tyrna Danielczyk, Masonica w zbiorach Biblioteki Śląskiej. Katalog, Katowice 1998 oraz A. Karpowicz, Katalog druków współczesnych w zbiorach masońskich Biblioteki w Poznaniu, Poznań 2000; idem, Biuletyn nabytków. Współczesne druki wolnomularskie i wolnomularstwa dotyczące opracowane w latach 2000 – 2001, Poznań 2002). Przez pewien okres dostępna była również strona internetowa Wydawnictwa Wspierania Procesu Edukacji p.n. Polskojęzyczna literatura wolnomularska, która udostępniała współczesnemu czytelnikowi książki o masonerii – przede wszystkim opracowania sprzed 1938 roku, które nawet w kręgach zainteresowanych są trudno dostępne i mało znane oraz nowości uznanych polskich i obcych autorów. Pozycje ukazywały się w nakładach 100 – 200 egzemplarzy i były dostępne wyłącznie w sprzedaży internetowej.
Jeden z największych w Europie, a największy w Polsce, zbiór literatury wolnomularskiej posiada Biblioteka Uniwersytecka w Poznaniu. Zbiór ten pochodzi z dawnych bibliotek lóż wolnomularskich ze Śląska oraz Pomorza i stanowi wydzieloną część księgozbioru z własnym katalogiem i inwentarzem a przechowywany jest w Filii Biblioteki, w XVIII-wiecznym pałacu w Ciążeniu nad Wartą w woj. wielkopolskim w pow. słupeckim w gm. Lądek. Zasób liczy przeszło 80. 000 tomów.
Masonica w zbiorach Wojewódzkiej i Miejskiej Biblioteki im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi w porównaniu z zasobem poznańskim są o wiele skromniejsze, liczą bowiem jedynie 135 tytułów w 202 woluminach, z czego 94 tytuły (135 wol.) w języku polskim a 41 (47 wol.) to pozycje w innych językach. Wśród nich najwięcej, bo 28 tytułów (33 wol.) to pozycje w języku niemieckim, 12 (13 wol.) – francuskim oraz 1- włoskim. Biblioteka posiada 15 druków XIX-wiecznych, z czego 6 polskich, 6 w języku niemieckim i 3 w języku francuskim. W jej zasobach znajduje się także 17 pozycji wydanych na początku XX wieku, do roku 1918, ściślej -10 opracowań polskich, 4 – niemieckie i 3 – francuskie. Sześć pozycji w całym zbiorze nie ma podanych dat wydania (2 po polsku, 2 po niemiecku, 1 po francusku i 1 po włosku).
Zbiór ten jest w całości opracowany, lecz nie jest wydzielony, nie posiada własnego katalogu oraz inwentarza. Stanowi integralną część księgozbioru zasadniczego.
W większości pozycje te zostały nabyte drogą zakupu w antykwariatach oraz, przede wszystkim publikacje nowsze, w księgarniach i hurtowniach książek. Kilka z nich posiada znaki własnościowe łódzkiej książnicy miejskiej z okresu międzywojennego, jak też kilka znaki łódzkiej miejskiej niemieckiej biblioteki z czasów okupacji hitlerowskiej (Stadische Volksbucherei zu Litzmannstad)
Choć jest to zbiór niewielki, w jego skład wchodzi kilka pozycji bardzo interesujących zarówno dla historyka wolnomularstwa jak i historyka książki. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują takie tytuły jak np. omówiona już praca Augustyna Barruela z 1805 roku (sygn. 2256), najstarszy druk poświęcony masonerii będący w posiadaniu Biblioteki. Warto również wymienić najstarszy druk obcojęzyczny będący jej własnością, mianowicie wydane ok.1840 r. w Paryżu dziełko anonimowego autora La Loge Chapitrale et Areopagiste des Trinosaphes (sygn. 259005). Znajduje się tu również najstarsze obcojęzyczne opracowanie o dziejach polskiej masonerii Geschichte der Freimaurerei in Polen (sygn. 162800), autorstwa Salomona Goldbauma, lwowskiego pisarza i kupca żyjącego w latach 1836-1910, wydane w Budapeszcie w 1898 r., jak też obydwa wydania dzieła księdza Stanisława Załęskiego (wyd. z 1889 r. sygn. 25901; wyd. z 1908 r. sygn. 68049) i opracowanie Andrzeja Niemojewskiego (2 egz. sygn. 1022 i sygn. 258998) oraz klasyczne już dziś prace Josefa Gabriela Findla Geschichte der Freimaurerei, wydanie lipskie z 1870 r. (sygn. 258992); Eugena Lenhoffa Die Friemaurer, Zurich 1932 (sygn. 258957) czy też wspomniane już antymasońskie opracowanie autorstwa Ericha Ludendorfa (sygn. 97476).
Na szczególną uwagę zasługują cztery publikacje książkowe, które w okresie międzywojennym wydane zostały w drukarni Jan Cotty w Warszawie (Więcej o drukarni zob. Encyklopedia wiedzy o Książce ,Wrocław 1971, szp. 426-427; także Słownik Pracowników Książki Polskiej ,Warszawa 1972, s. 133). Od roku 1919 jej współwłaścicielem i kierownikiem był Karol Sztejnbok, czynny wolnomularz.
Są to, w kolejności wydań: Konstytucja Wielkiej Loży Narodowej “Polacy Zjednoczeni” z 1928 r (sygn. 52446), egzemplarz o tyle cenny, gdyż posiada oryginalne podpisy za zgodność Stanisława Stempowskiego – Wielkiego Mistrza Wielkiej Loży oraz Zygmunta Dworzańczyka jej Wielkiego Sekretarza; Karola Seriniego Symbol w Wolnomularstwie z 1933 r. (2 egz. sygn. 23565 i sygn. 259050), jedyna w XX wieku polska teoretyczna publikacja z tej dziedziny; Wolnomularstwo w świetle encyklopedii. Wypisy z 1934 r. (2 egz. sygn. 22975 i sygn. 259051) a także Raport Rady Związku Szwajcarskiego dla Zgromadzenia Związkowego o żądaniu ludu zakazaniu wolnomularstwa i podobnych stowarzyszeń w świetle raportu rządu szwajcarskiego z 1937 r. (sygn. 117551).
Wojewódzka i Miejska Biblioteka im. Marszałka Józefa Piłsudskiego posiada również 3 zeszyty czasopisma Ars Regia (sygn. 8478 A). Są to nr 1 z 1992 r. oraz nr 2 (3) i nr 3/4 (4/5) z 1993 r. Jest to, jak już wspomniano, obecnie jedyny w Polsce fachowy periodyk poświęcony myśli i historii wolnomularstwa. Ostatni zeszyt tego pisma nr 13/14 z 1998/1999 r. ukazał się w lutym 2000 roku. Redaktorem pisma jest Tadeusz Cegielski, a wydaje go wydawnictwo “Klio” sp. z o.o. z siedzibą w Warszawie.
Mimo iż zbiór masoniców w Bibliotece Piłsudskiego jest niewielki, jednak zasługuje na uwagę ze względu na posiadane, a omówione wyżej ciekawsze opracowania, jak też pozycje nowsze i współczesne, które w miarę możliwości są na bieżąco uzupełniane, tak aby zaspokoić potrzeby osób zarówno profesjonalnie jak i po amatorsku zajmujących się wolnomularstwem.
Autor: Bogumił M. Woźniakowski
09.11.2005.
