Marek Malibu, 01.04.2007
Historia wolnomularstwa na Górnym Śląsku rozpoczęła się w 1812 roku. Region ten zaczął przeżywać swój rozkwit wraz ze znalezieniem się w granicach Prus. W końcu XVIII wieku nastąpił napływ nowej ludności, związany z szybkim rozwojem gospodarczym. Wśród nowoprzybyłych znaleźli się także masoni. Zrozumiałym stało się zatem, że oddaliwszy się od swoich macierzystych Lóż pragnęli stworzyć formy organizacyjne tu na miejscu. Napływ wolnomularzy wiązał się z przeszczepieniem idei ruchu, które na Górnym Śląsku znalazły podatne pole dla nieskrępowanego rozwoju.
W latach 1812-1813 założono pierwsze Loże w Tarnowskich Górach, Koźlu, Lubaniu i Legnicy [1]. Następnie w 1815 roku powstała loża w Dzierżoniowie, a kolejne w 1817 w Opolu i w 1834 w Raciborzu. Wniesienie światła do Loży „Friedrich Wilhelm zur Gerechtigkeit” w Raciborzu nastąpiło w dniu 23.4.1835 roku.
Tarnowskie Góry oraz Racibórz były w owym czasie największymi ośrodkami miejskimi na terenach Górnego Śląska, stąd i umiejscowienie w nich Lóż miało swoje szczególne uzasadnienie. Tarnowskie Góry jako prężny ośrodek gospodarczy skupiały jednocześnie gros elity intelektualnej tegoż regionu. Loża zum Silberfels (Na lub Pod Srebrną Skałą) w Tarnowskich Górach została założona przez miejscowych oraz przybyłych z innych regionów wolnomularzy w dniu 27.2.1813. Uroczyste wniesienie światła miało miejsce w dniu 24.2.1814. Loża ta działa pod auspicjami Wielkiej Loży Krajowej Wolnomularzy Niemieckich (Grosse Landesloge der Freimaurer von Deutschland) w Berlinie.
Liczba członków założycieli wynosiła 9. W lutym 1841 roku wzrosła do 41, zaś w lutym 1848 roku do 75 braci. W 1834 roku Loża nabyła dla swoich potrzeb budynek w Tarnowskich Górach, który stoi do dzisiaj.
W związku z prężnym rozwojem zarówno gospodarczym jak i intelektualnym pobliskiego Bytomia w dniu 6.2.1903 roku Loża została tamże przeniesiona. Należy zaznaczyć, że wśród braci byli także i Polacy, choć ze względu na wpływ Kościoła Katolickiego oraz germanizacji, ich odsetek był znikomy. Okres I wojny światowej Loża okupiła stratą wielu braci, którzy polegli podczas działań wojennych. Po zakończeniu działań jej budynek zajęła Międzysojusznicza Komisja Aliantów, która miała nadzorować podział Górnego Śląska na część polską i niemiecką. W tym czasie bracia odbywali nieregularne spotkania w siedzibie katowickiej Loży zum Licht im Osten. Po podziale Górnego Śląska Bytom, a wraz z nim Loża zum Silberfels znalazły się w granicach Niemiec. Loża działała nieprzerwanie do około 1935 roku, kiedy to ze względu na dyskryminujące wolnomularstwo ustawodawstwo hitlerowskich Niemiec został uśpiona bądź rozwiązana.
Niestety wobec braku dostępu do źródeł nie są znane autorowi niniejszej pracy dalsze losy poszczególnych braci oraz insygniów lożowych. Loża zum Silberfels traktowana jest jako Loża Matka górnośląskiego wolnomularstwa, albowiem to z kręgu jej braci wyłoniły się inne Loże działające na Górnym Śląsku.
Na początku lat sześćdziesiątych XIX wieku wolnomularstwo na Górnym Śląsku posiadało cztery loże w Tarnowskich Górach, Opolu, Raciborzu i Gliwicach (przeniesiona w 1854 roku z Koźla) z 490 członkami. W tym okresie na najbardziej przodujący w rozwoju gospodarczym ośrodek zaczęły wybijać się Katowice. Formalnie, jako że nie posiadały praw miejskich, były wciąż wsią. Jedynie kwestią czasu było kiedy powstaniu tu Loża. Doszło do tego w dniu 13.6.1869 roku, w którym na Wschodzie Katowic powstała Loża zum Licht im Osten (Na lub Pod Światłem na Wschodzie). Uroczyste wniesienie świateł miało miejsce w dniu 15.8.1869. W latach 1869-1922 Loża działa pod auspicjami Wielkiej Narodowej Loży Matki „Pod Trzema Globami” (Grosse National-Mutterloge u den drei Weltkugeln) w Berlinie.
Założenie warsztatu zawdzięczamy inicjatywie dwóch ludzi: lekarza Richarda Holtzego oraz kupca Salomona Hammera. Pierwszy przybył do Katowic w 1851 roku i stanął na czele tzw. partii mieszczańskiej, dążącej do uzyskania dla Katowic praw miejskich, co nastąpiło w 1866 roku. Od 1866 do śmierci był przewodniczącym Rady Miejskiej i czołowym przywódcą Partii Narodowo-Liberalnej. W 1852 roku został inicjowany w Loży zum Silberfels w Tarnowskich Górach. Wraz z nim inicjowanych zostało w tej loży kilkunastu mieszkańców Katowicach i okolic. Natomiast Salomon Hammer był radnym miejskim w Katowicach oraz czynnym i ofiarnym członkiem loży w Hamburgu. Zaczął usilnie zabiegać o skupienie zamieszkałych w mieście i okolicy adeptów rozmaitych warsztatów i w 1868 roku zdołał z nich utworzyć towarzyskie zjednoczenie. Następnie dużymi datkami pieniężnymi przyczynił się do założenia Loży zum Licht im Osten. Członków założycieli było 19. Pierwszym i długoletnim Czcigodnym Loży był Richard Holtz, innym jego zięć, adwokat i notariusz Hugo Sachs, kolejnym profesor gimnazjalny Georg Hoffmann.
W loży katowickiej przeważali ludzie wolnych zawodów oraz inżynierowie i technicy zatrudnieni w górnictwie i hutnictwie, założyciele i przewodniczący wielu stowarzyszeń i instytucji społecznych. W porównaniu do innych lóż staropruskich mało w niej było kadry oficerskiej.
Po I wojnie światowej Katowice oraz Loża znalazły się w granicach Polski. Emigracja wielu dotychczasowych braci do Niemiec spowodowała spadek jej intelektualnego potencjału oraz zmniejszenie liczebności braci. W latach 1923-1936 Loża działała pod auspicjami Związku Niemieckich Lóż Wolnomularskich w Polsce (Bund deutscher Freimaurerlogen in Polen). Rozwiązana została pod koniec 1936 roku a zlikwidowana oficjalnie w dniu 15.12.1938 roku (zgodnie z dekretem ministra spraw wewnętrznych).
Niestety nie jest znana autorowi lokalizacja siedziby katowickiej Loży, jak również dalsze losy jej braci.
Ponadto z istniejących na Górny Śląsku Lóż i kółek godnym przypomnienia jest, że od 1894 roku istniała grupa wolnomularzy w Zabrzu, od 1899 roku przekształcona w kółko podległe Loży w Gliwicach. Autor nie zna jednakże zarówno siedziby kółka, choć jego zdaniem zbierało się ono w prywatnym domu lub mieszkaniu należącym do jednego z braci. Brak jest także informacji co do nazwy zabrzańskiego kółka oraz dalszych losów braci. Nie znana jest mu także nazwa Loży działającej na Wschodzie Gliwic. Natomiast z zachowanych dokumentów, konkretnie dokumentacji fotograficznej jej siedziba znajdowała się przy dawnej ulicy Dworcowej w Gliwicach.
Na koniec należy wskazać, że liczba wolnomularzy na Górnym Śląsku systematycznie rosła. W 1900 roku było około 1400 masonów, zaś w 1913 – 1616. Odsetek ten w stosunku do ogółu ludności regionu choć duży, był mniejszy od tendencji w pozostałych regionach Niemiec i Prus. Po I wojnie światowej stan ten ze względu na śmierć oraz emigrację zmniejszył się wydatnie.
W niniejszej pracy autor celowo ograniczył się do przedstawienia zarysu, z racji szczupłości źródeł bardzo krótkiego wolnomularstwa staropruskiego działającego na terenie Górnego Śląska. Przyczyna takiego stanu rzeczy tkwi w genezie i historii wolnomularstwa działającego na Górnym Śląsku oraz z faktu, iż jedyna przedwojenna próba stworzenia polskiej Loży pod auspicjami Wielkiej Loży Narodowej Polski nie powiodła się. Natomiast najbliższa Loża Staszic pracowała w Sosnowcu, czyli na terenach etnicznie nie stanowiących części Górnego Śląska, choć jej bracia mieszkali także i wywodzili się z tego regionu.
Przypisy:
[1] W Legnicy, leżącej na Dolnym Śląsku, pierwsza loża – “Logengesellschaft” – powstała w 1812 r. Jej światła zostały zapalone przez berlińską lożę Pitagoras. Loża ta liczyła w owym czasie 35 członków. W 1912 r. loża obchodziła stulecie swego istnienia i z tej okazji zakupiła nowy budynek. Powstawały też inne loże. W 1898 r. utworzono ‘Piasten-Loge nr 7’, w 1905 r. Lożę “Immanuel Kant”. W Legnicy istniała także loża paramasońska “Silesia”, powstała w 1899 r., należąca do żydowskiego związku B’nai B’rith. (Na podst. Legnica. Zarys monografii miasta pod redakcją Stanisława Dąbrowskiego, Wrocław – Legnica 1998, ss. 252 i 307) – przyp. K.R.
Źródła:
Ludwik Hass, Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII i XIX wieku, Ossolineum, 1982r.
Ludwik Hass, Ambicje, rachuby, rzeczywistość. Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej 1905-1928.
Dokumenty historyczne:
Śpiewnik loży „Fryderyk pod wschodzącym słońcem” w Brzegu 1802
Regulamin loży „Fryderyk pod wschodzącym słońcem” w Brzegu 1851
Regulamin loży „Fryderyk pod wschodzącym słońcem” w Brzegu 1857
Unikatowe wydanie tekstowe Małej Kantaty Wolnomularskiej (Loża z Brzegu) 1868
Historia loży „Fryderyk pod wschodzącym słońcem” w Brzegu 1873
Przemówienie z loży „Fryderyk pod wschodzącym słońcem” w Brzegu 1883
Regulamin loży „Aurora zur ehernen Kette” w Dzierżoniowie 1845
Regulamin loży „Aurora zur ehernen Kette” w Dzierżoniowie 1878
Regulamin loży „Aurora zur ehernen Kette” w Dzierżoniowie 1885
D. Braunschweiger: Historia Lozy “Concordia” na Wschodzie Katowic 1883-1908 (B’nai Brith)
Regulamin Loży “Concordia” na Wschodzie Katowic 1903
Autor: Marek Malibu
01.04.2007.
