Alexander Onzull
.
Virtus Junxit Mors Non Separabit
Historia Wolnomularstwa na ziemiach łotewskich zaczyna się w roku 1750, w Rydze, w tym hanzeatyckim mieście i jednej z ważniejszych metropolii Północnej Europy. Właśnie tego roku zostało zapalone Światło w loży Zum Nordstern, na terytorium ówczesnego Imperium Rosyjskiego. Była to druga (w kolejności powstawania) loża wolnomularska. Pierwszą była Zum Verschwiegenheit w Sankt Petersburgu.
Loża Zum Nordstern była oczywiście niemieckojęzyczna, bo od czasów Reformacji obecne terytorium Łotwy znajdowało się pod protektoratem, zmiennie, niemieckim i szwedzkim, również w czasach tz. polskich, czy później rosyjskich.
Łotewskie ziemie, podobnie jak estońskie, za swoich władców mieli Niemców Bałtyckich (powstała cała quasi etniczna grupa, która po łotewski nazywa się baltvācieši (bałto-niemcy), do których włączył się też pewien odsetek wolnych Łotyszy, którzy, żeby mieć możliwości nauki i rozwoju własnej przedsiębiorczości i praw obywatelskich, przyjęli niemiecki język i kulturę.
Historia milczy, czy wśród braci loży Zum Nordstern byli bracia pochodzenia łotewskiego, ale jest to wielce prawdopodobne.
Inicjatorami i założycielami pierwszej loży na terenach Łotwy byli zamożni przedsiębiorcy handlowi: Johan Dietrich von der Heyde i Johann Zuckerberger. Loża pracowała pod auspicjami Prowincjonalnej Wielkiej Loży dla Rosji i Niemiec – Wielkiej Loży Anglii (Provincial Grand Lodge for Russia and Germany).
Z rozwojem loży Zum Nordenstern, w roku 1754 powstaje Loża Troix Epees couronnees w Mittau (obecnie Jelgava),. Pierwszym Czcigodnym Mistrzem tej loży był Levin von Manteuffel-Szoege, który już w 1743 r., w wieku osiemnastu lat, został przyjęty do loży Zu den drei goldenen Schluesseln, Halle.
Niestety nie udało mi się znaleźć informacji i dokumentalnych świadectw o działalności lóż wolnomularskich na obecnym terytoriom Latgalii (wschodniej Łotwy), wtedy i w czasach obecnych Latgalia jest nie tylko postrzegana, ale faktycznie stanowi fortecę rzymskiego katolicyzmu na Łotwie. Na pozostałych obszarach Łotwy w większości panują protestanckie idee teologiczne i etyczne a większość mieszkańców kieruje się laickim światopoglądem.
Wiadomo jednak, że w wieku XVIII pewna grupa szlachty latgalskiej, pod przewodnictwem hrabiego von Huelsen’a i barona von Heyking’a, należała do lóż warszawskich. Po pierwszym rozbiorze Polski, w roku 1772, Latgalia została włączona do połockiej guberni, prawdopodobne wolnomularze z Latgalii mieli wówczas kontakty i pracowali w loży Thalia w Połocku.
Niestety, więcej faktów historycznych o Ars Regia w Latgalii nie udało się znaleźć.
*
W Rydze, w roku 1765., ze względu na przyłączenie się do systemu Ścisłej Obserwy, loża Zum Nordstern otrzymuje nową nazwę – Zum Schwerdt, i należy teraz do Kapituły Ryskiej. Najważniejszą postacią w tych ważnych przemianach jest rostocki lekarz i radca dworu dr Gustav von Handtwig. Według dr. Alfreda Bīlmanisa*, Ryska Kapituła Ścisłej Obserwy była mocno związana z lożami Danii i Księstwa Braunsveig’u. Loże w Mittau (Jelgava) należały do Kurlandzkiego Kapituły Ścisłej Obserwy.
Loża Zum Schwerdt staje się awangardą liberalnie myślących obywateli Rygi, powstaje ruch, który sięga poza lożę. Liderami tej awangardy są mistrzowie wolnomularscy, bracia Berens, a cały ruch w potocznej mowie zostaje nazwany ‘salonem Berensów’. Prawdziwą duszą intelektualną i towarzyską tego ‘salonu’ jest radca miejski Johann K. Berens, przyjaciel I. Kanta i J.G. Herdera. Johann Berens pozyskuje do loży Zum Schwerdt głowę miasta Rygi, J.K. Schwartza, a w roku 1766 do loży zostaje przyjęty 22-letni wikariusz “starego” kościoła św. Gertrudy, wielebny Johan G. Herder, który później zostanie jednym z najwybitniejszych pisarzy i filozofów niemieckiego Oświecenia i będzie miał, przez swoją przyjaźń i braterstwo wolnomularskie, ogromny wpływ na rozwój i twórczość, zarówno wolnomularską jak i profańską, J.W. Goethe’go (ryska legenda opowiada, że właśnie Herder opowiedział Goethe’mu historię, która spod pióra wielkiego poety przerodziła się w opowieść o Doktorze Fauście).
Wpływ Herdera na rozwój idei humanistycznych w Rydze był tak ogromny, że wdzięczni mieszkańcy Rygi postawili mu pomnik, który przetrwał wszystkie ciężkie czasy różnych okupacji, w tym sowieckiej. Pomnik ten można zobaczyć na Starym Mieście Rygi, przy wejściu do katedry ewangelickiej.
Loża Zum Schwerdt, po likwidacji systemu Ścisłej Obserwy w 1782. r., nadal prowadziła prace warsztatu. Świadczy o tym dokument członków loży z roku 1787 (dokument ten znajduje się w Miejskim Archiwum Rygi). Mamy tam spis 67 regularnych braci, w większości są to duchowni, prawnicy, lekarze i handlarze.
*
W roku 1771. w Sankt Petersburgu angielscy handlowcy zakładają lożę Perfect Unity No.414. Rok później tajny radca carycy Katarzyny II, I. Jelagin (Yelaguin), otrzymuje patent Wielkiego Mistrza Angielskiej Prowincjonalnej Loży Rosji, z wyłącznym prawem zakładania regularnych lóż na obszarze Imperium Rosyjskiego, do którego należało także obecne terytorium Łotwy. W roku 1776. wszystkie loże Imperium jednoczą się i powstaje Wielka Loża Narodowa Rosji pod przewodnictwem Jelagina, pracująca w Rycie Zinnendorffa.
Jedność nie trwa długo. W roku 1777 do Sankt Petersburga przyjeżdża król Szwecji Gustaw III, który nie ukrywał, że jest wolnomularzem. W salonach towarzyskich stolicy Imperium Rosyjskiego prowadził rozmowy o wolnomularstwie, rezultatem czego było zainteresowanie się rosyjskich wolnomularzy hierarchicznym Rytem Szwedzkim.
W roku 1778. została założona Prowincjonalna Wielka Loża Szwecji w Rosji, której Wielkim Mistrzem został książę G.P. Gagarin (1745-1807). Nierzadko w jego działalności możemy zauważyć metody dyktatorskie, na przykład próba zmuszenia lóż należących do Wielkiej Loży Narodowej Rosji do przejścia do Prowincjonalnej Wielkiej Loży Szwecji w Rosji. W roku 1779. Wielka Loża Szwecji przestaje uznawać regularność lóż pracujących w Rycie Zinnendorffa, ten akt skutkuje tym, że loże pod przewodnictwem Wielkiego Mistrza Jelagina przyjmują system angielski, dwie ryskie loże pracujące w Rycie Zinnendorffa również przechodzą na system angielski, a potem przyjmują Ryt Szwedzki.
Ryt Szwedzki, jak i Prowincjonalna Wielka Loża Szwecji w Rosji, przeżywają krótki, ale bardzo burzliwy okres swego istnienia. Co pewien czas powstają nieporozumienia, konflikty interesów i próżnych ambicji, aż doprowadza się do likwidacji Prowincjonalnej Wielkiej Loży Szwecji w Rosji w roku 1781. Pracująca w Rydze, w Rycie Szwedzkim loża Zur kleinen Welt, nadal jednak pozostaje w Rycie Szwedzkim do końca swej działalności w roku 1809.
*
W roku 1794., według rozporządzenia carycy Katarzyny II, na terenie Rosji mają być zamknięte wszystkie loże. Oto władczyni Imperium Rosyjskiego jest wstrząśnięta Rewolucją Francuską, obawia się możliwości spisku na własnym dworze, jej stosunek do wolnomularstwa i innych tajemnych stowarzyszeń jest pełen podejrzeń i nieufności. Jednak właśnie w tym czasie, kiedy caryca podejrzliwie spogląda na każdego, kto należał do wolnomularstwa, podejmuje paradoksalną, logicznie nieuzasadnioną decyzję, mianowicie pozwala hrabiemu von Medemu zachować wszystkie loże na terytorium Kurlandii. O Rydze wiadomo tyle, że loża Zur kleinen Welt w tych ciężkich dla wolnomularstwa czasach nie zaprzestaje swych prac i działa konspiracyjnie.
W roku 1796. Katarzyna II umiera, ale jej decyzja o zamknięciu lóż nie zostaje odwołana. Dopiero w roku 1803. car Aleksander I znów daje swoje przyzwolenie na reaktywację lóż i zakładanie nowych. Loża Rytu Szwedzkiego Zur kleinen Welt zostaje zamknięta w 1809 r., prawdopodobnie z powodów wojny między Rosją i Szwecją. Inne loże nadal pracują, aż do roku 1822, kiedy w obawie o polityzację lóż Aleksander I wydaje rozporządzenie zamknięcia po wsze czasy wszystkich lóż na całym terytorium Imperium Rosyjskiego. Są jednak fakty przemawiające za tym, że większość lóż działało konspiracyjnie do roku 1830.
Niepodważalnym faktem jest wpływ wolnomularzy na powstanie przeciwko carowi, zwane Powstaniem Dekabrystów. Prawie wszyscy powstańcy byli wolnomularzami, a większość należała do Zakonu Rycerzy Rosyjskich – do którego przyjmowano tylko wolnomularzy w stopniu mistrzowskim.
Po tych dramatycznych wydarzeniach nadal, konspiracyjnie, istniały loże wolnomularskie, ale większość koncentrowała swoje pracy jedynie na zagadnieniach natury ezoterycznej.
*
Wiosnę, nowy rozkwit wolnomularstwo przeżywa po Rewolucji 1905 roku. W tym renesansie kluczową rolę odegrało wolnomularstwo liberalne, Wielki Wschód Francji. W roku 1911 powstaje Wielki Wschód Narodów Rosji. Wiadomo, że do czasu I Wojny Światowej działało 40-ci liberalnych lóż Wielkiego Wschodu. Wiekszość braci należała do stronnictwa Konstytucyjnych Demokratów (Partia Kadecka), a na carskim dworze, aż do roku 1916, swoje prace prowadziła mistycznie zorientowana loża Крест и Звезда (Krzyż i Gwiazda), pracująca w Rycie Martynistów. Do loży tej należał ostatni car Rosji Mikołaj II.
Co do lóż na obecnych terytoriach Łotwy w latach 1905-1916 – nic nie wiadomo, ale hipotetycznie możemy założyć, że właśnie w tym czasie zaczyna się formować wolnomularstwo łotewskie, duża część ówczesnej inteligencji Łotyszy należała do Partii Kadeckiej, więc możemy przyjąć, że mieli kontakty, czy byli pod wpływem Wielkiego Wschodu Francji, czy Wielkiego Wschodu Narodów Rosji.
Artykuł ten kończę na roku 1916, bo czas I Wojny Światowej, czas Pierwszej Niezależnej Republiki Łotewskiej, czasy okupacji radzieckiej – niemieckiej – radzieckiej i odzyskanie niepodległości w roku 1991 – to temat o współczesnych dziejach Sztuki Królewskiej na Łotwie. Będzie o tym mowa w moim następnym artykule.
Amor Est Magis Cognitvus Quam Cognitio
—-
* Alfred Bīlmanis – ur.1887, inicjowany 1929., zm.1948.; łotewski publicysta, założyciel ryskiego PEN klubu, dyplomata, Ambasador Łotewskiej Republiki w USA (1935-1948), historyk wolnomularstwa, M.: B.: sztokholmskiej loży Den Nordiska Foersta. Inicjator tzw. Deklaracji Samnera Vellesa – rezultatem tej deklaracji była polityka nieuznawania inkorporacji z roku 1940 państw bałtyckich do ZSSR przez państwa zachodnie i zamrożenie łotewskiego kapitału i złota w amerykańskich i szwajcarskich bankach.
Autor: Alexander Onzull
27.12.2005.
