Wygłosił Andrzej Nowicki na “Spotkaniu pod Akacją”, Warszawa, 16.11.1995 r.
122 lata temu w wydawnictwie F. A. Brockhaus ukazała się licząca ponad 400 stron książka polskiego filozofa o wolnomularstwie: Die Freimaurerei in ihrem Wesen und Unwesen (Leipzig 1873. s. XXIII, 393). Karta tytułowa informowała, że autorem jest Ferdinand Bronisław von Trentowski, “niegdyś pierwszy mówca Loży Zur Edlen Aussicht w Freiburg im Breisgau” a jego pracę ze spuścizny rękopiśmiennej wydała wdowa.
Między przedmową autora a spisem treści wdowa, Karolina Trentowska (z domu Homburger), zamieściła krótką notkę, w której napisała: ” ..Mój Małżonek wkrótce po ukończeniu tego dzieła zachorował i po wielomiesięcznych cierpieniach, 16 czerwca 1869 r. został zabrany przez śmierć. Nie był więc w stanie dopilnować sam wydania tego dzieła, ale polecił mi, abym uczyniła to za niego a ja wyraźnie mu to obiecałam. Wydanie niniejszego dzieła jest więc spełnieniem uroczystego przyrzeczenia, które dałam mojemu Małżonkowi, kiedy umierał (…) Freiburg im Breisgau, 21 stycznia 1873 r. Wdowa” (s. XXIII).
Z wydanych przez Stanisława Pigonia Listów Trentowskiego wiemy, że książkę o masonerii zaczął pisać w sierpniu 1862 r. Napisana przez niego Przedmowa do ukończonego dzieła nosi datę 1 stycznia 1869 r. Wynika stąd, że pisał ją sześć i pół roku. Kiedy wstąpił do masonerii? Dokładnej daty nie znam, ale w omawianej książce znajduje się następujące zdanie: “Od przeszło 30 lat piastowałem i piastuję wciąż w moim Wschodzie, na podstawie swobodnego wyboru dokonanego przez moich Braci raz taką, raz inną spośród najwyższych funkcji” (s. 316). Zakładając, że zdanie to zostało napisane w 1868 r., wysokie funkcje piastował co najmniej od 1838 r., a zatem wstąpił kilka lat wcześniej. Wiemy, że we Fryburgu zamieszkał na stałe jesienią 1833 r. tytuł doktora filozofii uzyskał w 1836 r. a docentem prywatnym został w 1838 r. Według źródeł masońskich (Mitglieder-Verzeichniss) Trentowski został przyjęty do masonerii w 1838 r. Od 2 lutego 1840 do lutego 1847 należał do loży Parfaite Harmonie w Miluzie (Alzacja), a w latach 1847-1852 i 1857-1869 do loży Zur Edlen Aussicht we Fryburgu (Badenia). Prawie wszystko, co pisał (przeszło osiem tysięcy stron druku), zostało napisane w okresie jego przynależności do masonerii.
Tytuł książki wyraźnie przeciwstawia sobie to, co Trentowski uważa za “istotę” masonerii (Wesen) i to, co jego zdaniem jest “zewnętrznym”, zbędnym, szkodliwym dodatkiem, nie należącym do jej istoty (Unwesen) . Istotą masonerii jest dla Trentowskiego jej “idea”, “wewnętrzne wolnomularstwo” czyli “filozofia masonerii”. W Przedmowie (Vorwort) pojawiają się obok siebie te trzy terminy: “blos die maurerische Idee, blos das innere Maurerthum oder blos die Philosophie der Freimaurerei” (s. XIX). Zewnętrznym dodatkiem, od którego należy masonerię uwolnić, są dla Trentowskiego wszystkie masońskie obrzędy, symbole, tajemnice, stopnie a zwłaszcza to, co zostało zapożyczone ze Starego i Nowego Testamentu. Wbrew tym masonom, którzy uważają Biblię za “pierwsze wielkie światło wolnomularskie” (s. 4), Trentowski sprzeciwia się wiązaniu masonerii z symbolami jakiejś jednej religii. Na świecie istnieje niezliczone mnóstwo różnych wyznań religijnych a masoneria otwarta jest dla ludzi wszystkich ras, narodowości i wyznań. Nie buduje ona “świątyni Salomona”, ani “świątyni dla Boga”, ale “dla Ludzkości” (s. 19). “Otwiera swoją świątynię dla wszystkich wiar” (s. 4), “nikomu nie narzuca wiary w Boga” (s. 18). “Ten czysto humanistyczny duch masonerii pozwala jej na przyjmowanie do swego grona także ateistów” (s. 19). “Pierwszym światłem” nie jest dla niej Biblia, ale “światło wewnętrzne” (s. 43).
Filozofię masonerii można streścić w trzech hasłach: Wolność, Równość, Braterstwo (s. 131, 202). Trentowski dodaje do nich jeszcze takie hasła jak Oświecenie (s. VII), Postęp (s. 131), a za najważniejsze słowo, które jednoczy wszystkich masonów, uważa słowo Humanität (s. 186), które oznacza humanizm, humanitaryzm, Ludzkość, człowieczeństwo.
Książka składa się z 19 rozdziałów. Podaję w skrócie ich tytuły: I – Bóg (s. 1-25), II – Człowiek (s. 26-41), III – Światło świętojańskie (s. 42-56), IV -Religia (s. 57-81), V – Moralność (s. 82-116), VI – Zasługa (s. 117-143). VII – Mądrość (s. 144-162). VIII – Piękno (s. 163-172), IX – Siła (s, 173-179), X – Trzy stopnie (s. 180-185), XI – Humanitaryzm (s. 186-188), XII – Główne prawo (s. 189-201), XIII – Związek i jego struktura (s. 202-221). XIV – Współczesne misteria (s. 222-244), XV – Historia i statystyka (s. 245-265), XVI, XVII. XVIII – Krytyka (tego, co zewnętrzne, co nie jest istotą masonerii), XIX – Reforma zewnętrznego wolnomularstwa (s. 369-393).
Najważniejsze treści filozoficzne skupione są w dwóch środkowych rozdziałach: Verdienst (Zwłaszcza strony 118-131 i 140-143) i Weisheit (zwłaszcza s. 149-150). Zajmują one łącznie około 20 stron i związane są z rozwinięciem trzech pojęć: praca dla dobra Ludzkości, nieśmiertelność i różnorodność.
“Zbudowaliśmy na Ziemi – pisze Trentowski – nasz ludzki świat, w którym tak cudownie świecą tysiące gwiazd Nauki, Sztuk Pięknych i całej wciąż rozwijającej się Kultury. Komu zawdzięczamy to wszystko, jeśli nie twórczej pracy, która uszlachetnia Naturę i Ludzkość?” (s. 123-124). Widać z tego – dodaje Trentowski – że “praca (Arbeit) odgrywa w masonerii bardzo doniosłą rolę. Uważa się ją za najważniejszy sposób samonobilitacji (das Hauptmittel zur Selbstveredelung) w służbie Ludzkości” (s. 124). “Powinniśmy więc czcić tych, którzy wywierali dobroczynny, osobisty wpływ na całą Ludzkość, a nawet po swej śmierci przez setki i tysiące lat nadal ten wpływ wywierają (…) Takie słońca Ludzkości jak na przykład Sokrates, świecą jasno ziemi jako realizacje wielkiego humanistycznego ideału, a pochodzą nie z fikcji poetyckiej, lecz z rzeczywistości (…) Za tymi półbogami rodzaju ludzkiego, w drugim rzędzie, mamy herosów Oświecenia, uczonych światowej sławy i wszystkich ludzi nauki, którzy służą świętojańskiemu światłu swoją pracą i promienieją swym blaskiem jak złote gwiazdy na Niebie Ducha” (s. 125). Na przykład: Platon, Arystoteles, Galen, Euklides, Kopernik, Newton. Kant, Humboldt. Dalej pisze Trentowski o twórcach wielkich religii i reformatorach kościelnych, którzy “zgodnie z potrzebami czasu poprawiali przestarzałą wiarę”, na przykład: Mojżesz, Zoroaster, Konfucjusz, założyciele chrześcijaństwa, Mahomet, Luter, Kalwin (s. 125). “Następnie wielcy prawodawcy, zasłużeni na polu doskonalenia prawa jak Likurg, Solon, Justynian, Napoleon. Dalej poeci, pisarze, muzycy, malarze, rzeźbiarze, architekci na przykład Homer, Wirgiliusz, Dante, Goethe, Schiller, Mozart, Beethoven. Rafael, Canova, Erwin. (W innym miejscu wymienił Mozarta, Beethovena, Meyerbeera. Rossiniego, Belliniego i Donizettiego, s. 123). Dalej odkrywcy, wynalazcy a także pionierzy przemysłu; z odkrywców i wynalazców są Kolumb, Erichtonius (który zbudował pierwszy wóz) i Gutenberg. Z wynalazków, które podnoszą nas na wyższy poziom cywilizacji i gloryfikują nas, wymienia okręty parowce, koleje żelazne, telegraf i fotografię (s. 126). Wolnomularze są dla Trentowskiego “ludźmi Postępu”, którzy mają pewną wizję Przyszłości, zgodnie z którą chcą nadać światu nowy. doskonalszy kształt. “Przeszłość stawia zacięty opór (…) to, co Nowe musi toczyć walkę z tym, co Stare i zwyciężyć”. “Bracie Wolnomularzu (…) jesteś powołany do udziału w tej walce” (s. 130-131).
Kilka razy wymienia Trentowski najsławniejszych masonów, na przykład s. 364 dziesięć nazwisk: Washington, Franklin, Voltaire, Guizot, Lessing, Wieland, Herder, Blumauer, Fichte i Schiller. Na s. 259 jest ich 34, między innymi: Bluntschli, Dräseke, Fessler, Findel, Krause, Seidel, Zschokke; zadałem sobie trud przejrzenia ich książek. Było warto. Jestem wdzięczny Trentowskiemu za wskazanie mi tych autorów.
To, co Trentowski pisze na temat nieśmiertelności (s. 140-143) jest powtórzeniem tych myśli, które znamy z jego pracy habilitacyjnej: De vita hominis aeterna (Friburgi Brisigavorum 1838, przekład polski: O życiu wiecznym człowieka, przeł. Leon Joachimowicz, “Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej”, t. 16. 1970, s. 55-116). W tej sprawie przez 30 lat głosił te same poglądy, odróżniając “życie wieczne” i “nieśmiertelność”. Vita aeterna będzie udziałem każdego człowieka, ponieważ przeszłość istnieje realnie i wszystko, cokolwiek zdarzyło się rzeczywiście, staje się, jako element przeszłości, częścią tej realności, na którą składają się trzy wielkie obszary: Vorwelt, Welt i Nachwelt (s. 74-75), natomiast na nieśmiertelność historyczną trzeba sobie zasłużyć; polega ona na obecności twórcy w pozostawionych nam przez niego dziełach. Również i ten wątek znamy z wielu innych dzieł Trentowskiego.
Najcenniejsze jest to, co Trentowski pisze o różnorodności. Podobnie jak w innych swoich pracach głosił, że różnorodność jest pożądana nie tylko w literaturze i sztuce, ale także w dziedzinie religii i Filozofii: Każdy człowiek powinien mieć swoją własną wiarę, “być swoim własnym papieżem”, a systemów filozoficznych powinno być tyle, ile pojedynczych umysłów (Podstawy filozofii uniwersalnej. Warszawa 1978, s. 71-73, Wstęp do nauki o naturze, tamże, s. 665-668) – także i w tej książce pisze, że każdy mason posiada własne przekonania i ma prawo do rozumienia istoty masonerii na swój własny sposób. W rezultacie może być ” ..tyle różnych masonerii, ilu jest masonów”. Ta “wielość i różnorodność przekonań przynosi naszemu Związkowi wielki zaszczyt, ponieważ jest dowodem na to, że jego podstawą są wolność i samodzielność wszystkich należących do niego braci (…) Związek pozwala każdemu ze swoich adeptów myśleć o Bogu i o religii tak, jak mu to dyktuje jego własne przekonanie (…) Związek nikogo nie nawraca, ale przeciwnie, wytwarza stale podniety do samodzielnego myślenia i badania” (s. 149-156). Stąd najbardziej charakterystyczną cechą struktury masonerii jest decentralizacja (s. 192, 212, 314). Nie ma w masonerii żadnego centralnego kierownictwa. Każda loża i każdy mason jest własnym ośrodkiem. Używając słowa, które w naszych czasach wylansował filozof włoski, Ugo Spirito, można powiedzieć, że modelem struktury masonerii jest “omnicentryzm”.
Wniosek z lektury tej książki jest taki. Ci, którzy zamierzają w przyszłości pisać o Trentowskim, powinni opierać własne sądy nie tylko na jego tekstach polskich i tych, które już zostały przełożone na język polski, ale także na dziele Die Freimaurerei, które dotąd jeszcze nie zostało przełożone.
*
14.10.2005.
