Karol Wojciechowski, 10.05.2009
.
Życie i działalność wielu wybitnych polskich masonów doby przedwojennej została we współczesnych czasach niemal zapomniana. Redakcja Wirtualnego Wschodu Wolnomularskiego pragnie przywrócić pamięć o tych zmarłych adeptach sztuki królewskiej. Po wielkim idealiście i płodnym pisarzu Andrzeju Strugu, chcielibyśmy przybliżyć Naszym Czytelnikom sylwetkę jego „brata zakonnego” Rafała Radziwiłłowicza (1860-1929).
Lekarz psychiatra*, profesor i autor szeregu prac z zakresu psychiatrii i psychologii: m.in. „Psychiatria sądowa” (1917); „Myśli o myśleniu” (1921) czy „Podstawy psychologii” (1926). W 1920 r. organizował pierwszy Zjazd Psychiatrów Polskich w Warszawie, był także inicjatorem utworzenia Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego. Poza pracą zawodową udzielał się aktywnie jako działacz społeczny: od 1905 r. działał w Związku Postępowo-Demokratycznym, następnie od 1912 r. w Związku Chłopskim i Lidze Państwowości Polskiej; przed I wojną światową również czołowy aktywista ruchu spółdzielczego. Członek redakcji czasopisma „Prawda”, finansował też „Zaranie” i współpracował z nim.
Najbardziej znany jest jednak jako jeden z odnowicieli i przywódców polskiego wolnomularstwa, bez którego nie nie dałoby się przedstawić jego historii. Związany kolejno z dwoma zasadniczymi nurtami masońskimi: był wpierw przewodniczącym kierownictwa polskich lóż Wielkiego Wschodu Francji na ziemiach zaboru rosyjskiego, a następnie po zregularyzowaniu przez Wielką Lożę Włoch „Piazza del Gesù.” (przeszedł specjalną procedurę legalizacji posiadanych stopni od ucznia do mistrza), współtworzył Wielką Lożę „Polacy Zjednoczeni” (wcześniejsza nazwa Wielkiej Loży Narodowej Polski) i w 1920 roku został jej pierwszym Wielkim Mistrzem.
Osobom bliskim, krewnym i znajomym pozostał w pamięci jako człowiek głębokiej moralności, pełen ciepła i serdeczności. Można rzec, iż wyrażał sobą w pełni zasady sztuki królewskiej. Jego bliski przyjaciel i brat z WLNP, Józef Dąbrowski ps. „Grabiec”, tak wyraził się o Radziwiłłowiczu:
Nobliwość w każdym calu, tradycje starego busza z arystokratycznych korporacji studenckich w Dorpacie pasowały „Dra Rafała” nieodzownym superarbitrem, stosownie do stanowiska społecznego czy też znaczenia w opinii szermierzy – wszystkich niemal głośniejszych ówczesnych spraw honorowych. […] Złote zaś serce, prawość bezkompromisowa, „porządność” bez skazy, a przede wszystkim idealizm wzniosły i niezachwiana wiara w lepszą przyszłość, której mimo woli udzielał otoczeniu – kazały go kochać każdemu, co się doń zbliżył. Z przekonań był „Dr Rafał” dziwaczną mieszaniną zachowawczych zasad, dochodzących do zdeklarowanego monarchizmu z demokracją szlachecką starej daty. Nowoczesne jednak życie i prądy rozumiał i odczuwał doskonale. […] Wielka inteligencja, gruntowne wykształcenie, a przede wszystkim swoisty wytworny dowcip, połączony z niezwykłym darem savoir vivr’u.**
Niektórzy skłonni byli widzieć w nim prototyp dr Tomasza Judyma z powieści Stefana Żeromskiego pt. „Ludzie bezdomni”. Ten ostatni był zresztą szwagrem dr. Rafała, którego obszerny i ciekawy życiorys – zarówno profański, jak i masoński – znajduje się w leksykonie Ludwika Hassa***. Postanowiliśmy zamieścić go poniżej w całości, aby w pełni ukazać zapomnianą niemal postać wielkiego społecznika, lekarza i masona:
„RADZIWIŁŁOWICZ RAFAŁ (1860-1929), lekarz psychiatra, działacz społeczny.
Urodzony 20 grudnia 1860 r, w Petersburgu, ukończył gimnazjum w Warszawie; studiował w 1879-1886 medycynę na Uniwersytecie w Dorpacie i w 1887 uzyskał stopień doktora. W 1887-1889 pracował jako asystent w Zakładzie Leczniczym w Nałęczowie (koło Lublina) i równocześnie w Szpitalu Dzieciątka Jezus w Warszawie, 1889-1891 był ordynatorem Szpitala Psychiatrycznego św. Mikołaja Cudotwórcy w Petersburgu. W 1891 przeniósł się do nowo otwartego Szpitala dla Psychicznie Chorych w Tworkach pod Warszawą. Odznaczony w 1904 orderem za wykrycie w nim nadużyć urzędników carskich, odmówił przyjęcia go, po czym został zdymisjonowany z zakazem wstępu do służby państwowej. W 1905-1914 prowadził praktykę prywatną w Warszawie i był 1905-1915 wykładowcą psychologii normalnej na Wyższych Kursach Pedagogicznych dla Kobiet. Od końca XIX w. współdziałał z Polską Partią Socjalistyczną (PPS); w 1900 za pośrednictwem jej łączniczki, Marii Gertrudy Paszkowskiej, przekazał więzionemu w Cytadeli Warszawskiej Józefowi Piłsudskiemu rady dotyczącej symulowania choroby psychicznej. Około 1902 podjął nieudaną próbę utworzenia stronnictwa radykalnego, w 1904 był członkiem redakcji – obok m.in. Antoniego Eryka Natansona, Andrzeja Jana Niemojewskiego i Alojzego Wierzchleyskiego – wydawanego we Lwowie czasopisma „Kuźnica”, przeznaczonego dla Królestwa i postulującego jego całkowitą autonomię. Odtąd wyraźnie zwiększyła się jego aktywność społeczna i polityczna, w 1905-1914 był członkiem zarządu Towarzystwa Kursów Naukowych, 1906-1907 zastępcą prezesa Towarzystwa Kultury Polskiej. Aresztowany w 1912 pod zarzutem utrzymywania kontaktu z przebywającym za granicą działaczem PPS-Frakcja Rewolucyjna Tytusem Filipowiczem; z powodu choroby serca uniknął zesłania do Archangielska i został zwolniony z aresztu. W 1912 uczestniczył w założeniu Związku Chłopskiego i w tzw. zjeździe irredentystów w Zakopanem oraz w powołaniu do życia Polskiego Skarbu Wojskowego, w 1913 był jednym z założycieli, następnie przywódców Stronnictwa Narodowo-Radykalnego. W 1915-1918 znajdował się w gronie współzałożycieli i przywódców Ligi Państwowości Polskiej, w 1916 był inicjatorem i wspózałożycielem Towarzystwa Polskiej Medycyny Społecznej (1916-1922 prezes). Od kwietnia 1918 wyższy funkcjonariusz Ministerstwa Zdrowia, Ochrony Pracy i Opieki Społecznej (minister – Witold Chodźko), zajmował się organizowaniem państwowej służby zdrowia. Po 1918 był majorem lekarzem Wojska Polskiego, w 1920 zgłosił się do służby frontowej. W 1920-1926 był naczelnikiem Wydziału Psychiatrycznego Ministerstwa Zdrowia, następnie Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. W 1922 habilitował się na Uniwersytecie Warszawskim z psychiatrii i tu został docentem. W grudniu 1918 członek Komitetu Organizacyjnego Związku Demokracji Polskiej, później wycofał się z czynnego udziału w życiu politycznym. Od 1 I 1927 profesor kontraktowy (ze względu na wiek) Uniwersytetu Stefana Batorego, przeniósł się do Wilna, gdzie został zarazem mianowany dyrektorem nowo otwartego Państwowego Szpitala Psychiatrycznego, w 1928 nadano mu tytuł profesora honorowego. Zmarł 28 października 1929 w Wilnie. Był bratem przyrodnim Zygmunta Aleksandra Chmielewskiego, przyjacielem i szwagrem Stefana Żeromskiego.
Kandydatura (gotowość wstąpienia) do wolnomularstwa została zgłoszona 2 XI 1909 (wraz z 6 innymi z Królestwa Polskiego, zob. Zygmunt Aleksander Chmielewski) w loży „Les Rénovateurs” (Wielki Wschód Francji) w Paryżu; został jej członkiem i 8 I 1910 w niej nadano mu stopień mistrza. Był 10 VI 1910 członkiem-założycielem loży „Wyzwolenie” (Wielki Wschód Francji) w Warszawie, następnie wybranym na godność jej przewodniczącego. W 1912-1918 był przewodniczącym kierownictwa („Kapituły”) lóż Wielkiego Wschodu Francji w Królestwie Polskim, 1917-1919 członkiem loży „Zmartwychwstanie” (Wielki Wschód Francji) w Warszawie. 1919-1920 członek-założyciel i przewodniczący tzw. loży Radziwiłłowicza (loża niezależna w Warszawie); od 1920 należał do loży „Kopernik” (krótko Wielka Loża Narodowa Włoch, potem Wielka Loża Narodowa Polski) w Warszawie i w 1920 piastował w niej godność przewodniczącego, a w 1920-1921 (1922?) też godność wielkiego mistrza Wielkiej Loży Narodowej Polski; przyjął „imię zakonne” (pseudonim organizacyjny) R[afał?] Lubicz. Stopień 30. obrządku szkockiego nadano mu przed marcem 1921, niebawem stopień 33., poczem został członkiem Rady Najwyższej na Polskę i w niej piastował – do końca życia – godność. Był jednym z trzech delegatów Rady Najwyższej na Konferencję Rad Najwyższych w maju 1922 w Lozannie.”
Image
Rafał Radziwiłłowicz z siostrą Oktawią, pierwszą żoną Stefana Żeromskiego
Na zakończenie warto jeszcze przytoczyć pewną ciekawą opowieść, która przetrwała w rodzinie niejakiej Anny Łatas vel Stopkowej z Romankiewiczów, wychowanicy Rafała Radziwiłłowicza. Traktuje ona o okolicznościach jego pogrzebu. Córka wspomnianej Anny, Maria Grochowska, przekazuje ją w następującej formie:
“Po śmierci Radziwiłłowicza pojawiły się kłopoty z pochówkiem, gdyż wileńscy księża podnieśli wrzawę, że nie będą chować masona. Rodzina podjęła nawet starania o sprowadzenie księdza z Warszawy. Ostatecznie Radziwiłłowicz został pochowany przez miejscowego księdza. Żona Radziwiłłowicza, Maria Weryho, bojąc się o “zbawienie jego duszy” poprosiła Annę, aby gdyby Rafał się jej przyśnił opowiedziała jej o tym. Anna uczęszczała w Wilnie do szkoły prowadzonej przez siostry nazaretanki. W dniu pogrzebu kapelan szkolny podczas mszy wygłosił kazanie, w którym napadł na masonów, a w szczególności na Radziwiłłowicza. Anna bardzo to przeżyła. Tej samej nocy miała sen. Zobaczyła Rafała Radziwiłłowicza idącego w todze profesorskiej po dziedzińcu Uniwersytetu Wileńskiego. Podszedł do niej. Wtedy ona spytała go gdzie był, tłumacząc mu jak bardzo obie, ona i Maria Weryho, niepokoiły się o niego. Wówczas Radziwiłłowicz wyciągnął rękę, na której znajdował się sygnet i poprosił Annę, aby zapamiętała co jest na nim narysowane. Po przebudzeniu Anna opowiedziała sen M. Weryho, która oznajmiła jej, iż chodzi o sygnet masoński Rafała Radziwiłłowicza, skradziony przez służącą.”****
___________
* Godnym podkreślenia jest fakt, iż wśród polskich masonów doby przedwojennej można odnaleźć wielu wybitnych przedstawicieli psychiatrii. Obok Rafała Radziwiłłowicza można wymienić chociażby Witolda Chodźko czy prof.Jana Mazurkiewicza. Więcej na temat psychiatrów-wolnomularzy w artykule T. Nasierowskiego pt. “Polscy psychiatrzy wolnomularze. Między tradycją a uniwersalizmem”, Ars Regia nr 7/1994.
** Leon Chajn, “Polskie wolnomularstwo 1920-38”, Warszawa 1984, s. 143.
*** „Wolnomularze polscy w kraju i na świecie 1821-1999. Słownik biograficzny”, Oficyna wydawnicza RYTM, Warszawa 1999, s. 407-409.
**** Tadeusz Nasierowski, “Psychiatria a wolnomularstwo w Polsce (przełom XIX i XX wieku)”, Warszawa 1998, s. 33 (przypis nr 1).
Zdjęcia pochodzą z książki T. Nasierowskiego pt. “Psychiatria a wolnomularstwo w Polsce (przełom XIX i XX wieku)”, Warszawa 1998.
Autor: Karol Wojciechowski
10.05.2009.
