Poniżej zamieszczamy kolejny rozdział książki Karola Wojciechowskiego “Bitwa o Sztukę Królewską“.
2. Uznanie dawniej i dziś. Zasady
Pojęcie wolnomularskiego uznania i regularności pojawia się u samych pierwocin spekulatywnego wolnomularstwa, choć nie w tak wyrazistej formie jak w XX w. Już w 1703 r. jedna z młodszych lóż londyńskich „St. Paul” (Święty Paweł) uchwaliła, iż przywileje mularstwa nie będą odtąd ograniczone do masonów operatywnych, będą udziałem ludzi różnych zawodów, pod warunkiem, iż zostali regularnie zatwierdzeni i inicjowani w zakonie.
Spróbujmy się przy tej okazji przyjrzeć samym słowom „regularność” (regularity) / „regularny” (regular), które posiadają – nie tylko w środowisku anglosaskim – dość wieloznaczną wymowę. W najszerszym pojęciu oznaczają one stale, ciągle powtarzające się zjawiska/czynności lub osoby (np. regularność sprzedaży, regularna bitwa, regularny bywalec). Dodać należy, iż w języku angielskim stałego bywalca określa się zwykle krótko jako „regular”. W angielszczyźnie amerykańskiej dodatkowo wyraz „regular” może korespondować z określeniem „normal” (normalny, zwyczajny). W kontekście wolnomularskim słowo to nabiera konkretnego znaczenia, jeśli weźmiemy pod uwagę charakterystyczny czasownik „regularize”, który jest obecny zwłaszcza w brytyjskiej odmianie angielskiego. Słowo to ma duży związek z „regularyzcją”, o której wspomnimy w dalszej części książki; w tym wypadku jednak występuje w szerszym nieco znaczeniu. Jeżeli ktoś „regularyzuje” coś (np. czynności, zwyczaje), czyni je tym samym oficjalnie akceptowalnymi albo układa je dodatkowo w pewien oficjalny system lub zbiór reguł (np. standaryzacja). I w związku z tym, jeśli weźmiemy pod uwagę, że wolnomularstwo i pojęcie masońskiej regularności narodziło się właśnie na Wyspach Brytyjskich, znaczenie wyrazu „regularize” pomaga zrozumieć samą ideę masońskich pojęć „regularny” i „regularność”.
Kryterium regularności masońskiej zaczyna się już wyraźniej krystalizować w momencie powstanie pierwszej obediencji wolnego mularstwa na świecie – Wielkiej Loży Londynu, przemianowanej później na Wielką Lożę Anglii, która stanowiła zgrupowanie lóż grupujących w dużej mierze zwolenników opcji proprotestanckiej. Taka centralizacja ośrodka orańskiego poniekąd stanowiła odpowiedź na działania nurtu jakobickiego (sprzyjającego katolicyzmowi i Stuartom), który jednakże nie posiadał teraz swojego ośrodka kierowniczego. Wielka Loża podjęła w 1721 r. uchwałę, iż od niej każda nowa loża musi uzyskać pozwolenie na założenie – tylko wtedy będzie mogła zostać uznana za regularną. Mało tego, członków warsztatów, którzy nie uznali jej zwierzchnictwa, nie traktowała w ogóle jak masonów i nie dopuszczała – wbrew dotychczasowej praktyce – na posiedzenia swoich lóż. Z kolei we Francji, gdzie nurt londyński toczył walkę z jakobickim, wolnomularze stuartowscy deklarowali się jako „masoni katoliccy, rojalistyczni i jakobiccy”, a rywali spod znaku Wielkiej Loży Londynu określali mianem „wolnomularzy heretyckich, apostatów i republikanów”. Mamy zatem dowód na pierwszą względność pojęcia wolnomularskiej legalności i prawowierności.
Nowatorskie podejście Wielkiej Loży Londynu do kwestii uznaniowości i regularności Tadeusz Cegielski komentuje w następujący sposób:
„Uporczywa, wydawałoby się nieracjonalna, bo tłumaczona jedynie zamiłowaniem do formalistyki lub ambicjami posiadania wyłączności na mularską „prawdą”, walka twórców Wielkiej Loży Londynu o powszechne uznanie jej Constitutions & General Regulations, spory jakie prowadziła wewnątrz i na zewnątrz o różnorodne normy prawne i obyczajowe, nasuwa przypuszczenie, że „regularność” stanowiła dla nich coś więcej niż tylko zbiór zasad. „Regularność” jawi się nam raczej jakością, wynikającą z faktu posiadania statutów i ścisłego ich przestrzegania. Jakość nazywana przez Jamesa Andersona – Regularity płynęła, zgodnie z tą koncepcją, nie z takiej czy innej treści, lecz z samej formy.”
Tak dalece posunięta centralizacja wolnego mularstwa – z jedną obediencją tworzącą i nadzorującą prace lóż na całym świecie – nie mogła się jednak zbyt długo utrzymać m.in. z powodu znacznego postępu organizacyjnego ruchu, w wyniku którego w poszczególnych krajach zaczęły w kolejnych dziesięcioleciach powstawać narodowe, niezależne obediencje (w Polsce Wielka Loża „Cnotliwego Sarmaty”, a później Wielki Wschód Narodowy) bazujące na podobnych lub nieco odmiennych regułach. Choć z początku działo się to przy oporze Loży-Matki, z czasem zaakceptowała ona ten fakt, nawiązując z dużą częścią z nich oficjalne relacje, sobie zarazem pozostawiając pozycję arbitra i najwyższego autorytetu w sprawach zasad ruchu.
W XVIII w. nie było jednak ściśle ustalonego, sztywnego kanonu zasad jak w XX w. Wielka Loża, weryfikując status danej obediencji, sprawdzała, czy wymaga ona od kandydatów wiary w Boga, względnie też nieśmiertelność duszy, czy stosuje mularską obrzędowość, czy przyjmuje wyłącznie mężczyzn i odwołuje się do dawnych tradycji i zwyczajów wolnomularskich. W tamtych czasach nie była znana jeszcze zasada terytorialności, Wielka Loża mogła uznawać kilka obediencji w jednym państwie. Nie było także wymogu obecności Trzech Wielkich Świateł na ołtarzu, które wprowadzono nieco później (por. rozdział II.4). Z czasem jednak – m.in. w obliczu rywalizacji z Wielkim Wschodem Francji oraz w wyniku wydarzeń z 1877 r. (por. rozdział III.1) – Zjednoczona (od 1813 r.) Wielka Loża Anglii postanowiła jeszcze bardziej usztywnić zasady uznawania obediencji za regularne. Ostatecznym wyrazem tych kroków są sformułowane i przyjęte w styczniu 1989 r. przez UGLE podstawowe zasady zwane w oryginale pn. „Basic Principles”
Zgodnie z nimi, aby dana Wielka Loża mogła zostać uznana za regularną przez Zjednoczoną Wielką Lożę Anglii, musi ona spełnić następujące warunki:
- Musi zostać prawidłowo ukonstytuowana przez regularną Wielką Lożę albo trzy lub więcej pojedynczych lóż, z których każda otrzymała patent od regularnej Wielkiej Loży.
- Musi być zupełnie niezależna i samorządna, sprawując bezdyskusyjną władzę nad Rzemiosłem lub – prościej – wolnomularstwem (jego symbolicznymi stopniami Przyjętego Ucznia, Czeladnika i Mistrza Masona) w ramach swojej jurysdykcji i w żaden sposób nie dzieląca jej z jakimkolwiek innym ciałem masońskim.
- Wolnomularzami w ramach jej jurysdykcji mogą być mężczyźni, a jej loże nie mogą utrzymywać żadnych kontaktów z lożami przyjmującymi kobiety do członkostwa.
- Wolnomularze w ramach jej jurysdykcji muszą wierzyć w Istotę Wyższą.
- Wszyscy wolnomularze znajdujący się pod jej jurysdykcją muszą składać Przysięgę na otwartej Księdze Świętego Prawa (np. Biblii) lub innej uznawanej przez kandydata za świętą.
- Trzy Wielkie Światła Wolnomularstwa (Księga Świętego Prawa, Węgielnica i Cyrkiel) muszą być wystawione, kiedy Wielka Loża lub podległe jej loże są otwarte.
- W lożach zabronione są dyskusje na tematy religii i polityki.
- Należy stosować się do reguł, zasad (dawnych landmarków) i zwyczajów Rzemiosła i nakłaniać loże do ich przestrzegania.
Na stronie internetowej Zjednoczonej Wielkiej Loży Anglii przeczytać możemy, że istnieją pewne samozwańcze ciała masońskie, które nie stosują się do powyższych zasad, np. nie wymagają wiary w Istotę Wyższą lub angażują swych członków do udziału w rozgrywkach politycznych. Te organizacje nie są uznawane przez UGLE za masońsko regularne i wolnomularski kontakt z nimi jest zabroniony.
Sformułowane powyżej wytyczne są tylko nieznaczną modyfikacją tzw. „Basic Principles of Grand Lodge Recognition” (Podstawowych Zasad Uznawania Wielkich Lóż), uchwalonych dnia 4 września 1929 r. przez Zjednoczoną Wielką Lożę Anglii i przyjętych w niemal identycznej formie przez Wielkie Loże Szkocji i Irlandii. Poniżej przedstawiamy ich treść, pogrubioną czcionką zaznaczając fragmenty, które nie zostały powtórzone w 1989 r.
- Każda Wielka Loża musi zostać utworzona prawidłowo przez uznaną za regularną Wielką Lożę albo trzy lub więcej regularnie ukonstytuowanych lóż.
- Wiara w WBW i Jego Objawioną Wolę powinna stanowić podstawowy wymóg członkostwa.
- Wszyscy Inicjowani powinni składać Przysięgę na otwartej Księdze Świętego Prawa, co symbolizuje objawienie z góry spływające do świadomości każdego, kto jest wtajemniczany.
- Do członkostwa w Wielkiej Loży i w poszczególnych lożach mogą zostać dopuszczeni wyłącznie mężczyźni, a każda Wielka Loża nie powinna utrzymywać jakichkolwiek stosunków z lożami mieszanymi lub ciałami przyjmującymi kobiety na członkinie.
- Każda Wielka Loża powinna mieć suwerenną jurysdykcję nad lożami pozostającymi pod jej zwierzchnictwem – powinna być odpowiedzialną, niezależną i samorządną organizacją z wyłączną i bezdyskusyjną władzą nad Rzemiosłem lub Symbolicznymi Stopniami (Przyjętego Ucznia, Czeladnika, Mistrza Masona) w ramach swojej jurysdykcji; i nie powinna w żadnym razie przekazywać lub dzielić swej władzy z Radą Najwyższą lub inną Potęgą kontrolującą lub zarządzającą stopnie wyższe.
- Trzy Wielkie Światła Wolnomularstwa (zwane Księgą Świętego Prawa, Węgielnicą i Cyrklem) powinny być zawsze wyłożone, kiedy Wielka Loża lub podległe jej loże odbywają pracę – najważniejszą z nich jest Księga Świętego Prawa.
- Zabronione są w lożach dyskusje na tematy religijne i polityczne
- Reguły Dawnych Landmarków, zwyczaje i zasady Rzemiosła muszą być ściśle przestrzegane.
Różnica pomiędzy pryncypiami uchwalonymi 60 lat później dotyczy kwestii wiary w objawioną wolę bożą oraz ścisłego przestrzegania landmarków. Według literalnej interpretacji reguł z 1929 r., do wolnomularstwa nie mógłby zostać przyjęty deista lub jakakolwiek inna osoba, która, chociażby wierzyła w Boga, nie uznawała objawienia boskiego zawartego w którejś ze świętych ksiąg religii. Poniekąd obalało to argument kościelnych przeciwników masonerii, iż sztuka królewska ma charakter deistyczny. W zmieniających się warunkach społecznych, gdzie coraz większa liczba osób zaczęła odchodzić od tradycyjnej religijności, Wielka Loża uczyniła jednakże pewne ustępstwa i w 1989 roku de facto otwarła swoje szeregi również dla deistów (choć rzecz jasna nie dla ateistów i materialistów). Jedynym wymogiem stała się wiara w Boga, bez jakichkolwiek wymogów wiązania go z konkretną religią objawioną. W praktyce umożliwiło to wstępowanie osób, które choć wierzą w Istotę Wyższą, to nie utożsamiają się z żadną z oficjalnych religii. Mimo to inicjowany musi wskazać księgę, na którą złoży przyrzeczenie i którą uważa za świętą lub najbliższą swemu światopoglądowi.
Już mniej czytelna jest różnica między „przestrzeganiem landmarków” a „ścisłym przestrzeganiem landmarków”. Być może rezygnacja z tego przymiotnika wynikała z faktu, iż nie ma zgodności co do liczby i treści tych landmarków (por. rozdział II.4). Co ciekawe już w 1929 r. nie odnajdujemy w spisie zasad tak istotnego landmarku jak nieśmiertelność duszy, którą swego czasu nawet Wielki Wschód Francji zawarł w swojej konstytucji. Wbrew powszechnym opiniom wiara w nią, obecnie nie stanowi kryterium obligatoryjnego dla wszystkich regularnych potęg masońskich, choć wciąż istnieje bardzo duża liczba obediencji, która żąda tego od swoich kandydatów. W szczególności dotyczy to Wielkich Lóż funkcjonujących na południu USA – w bardzo konserwatywnie nastawionych stanach. Współcześnie każda regularna Wielka Loża we własnym zakresie ma prawo rozstrzygnąć, czy chce wprowadzić cenzus wiary w nieśmiertelność duszy czy też nie i nie ma to wpływu na uznanie jej za regularną przez UGLE czy inne obediencje. Potwierdza to zresztą nieco inny dokument pn. „Standardy uznawania Wielkich Lóż”. Został on przyjęty przez Komisję ds. Informacji w Sprawie Uznań Konferencji Wielkich Mistrzów Masońskich Ameryki Północnej (lub Konferencję Wielkich Mistrzów Ameryki Północnej), która została utworzona w 1952 r. w celu dostarczania potrzebnych informacji o zagranicznych Wielkich Lożach. Przyjęto następujące zasady uznania, zbliżone zresztą do tych, które stosuje UGLE:
- Wielka Loża powinna zostać utworzona przez co najmniej 3 prawidłowo ukonstytuowane loże, bądź też została uznana przez Wielką Lożę, która pozostaje w oficjalnych stosunkach z Wielką Lożą, o której uznanie się zabiega. Taka Wielka Loża musi oprócz tego posiadać dobrą reputację.
- Wielka Loża musi być samorządną i niezależną organizacją posiadającą wyłączność na danym terytorium, bądź też dzieli ją z inną Wielką Lożą, lecz na podstawie zawartego porozumienia/traktatu.
- Musi opierać się w fundamentalnych kwestiach, obrzędowości i wszystkich relacjach na Dawnych Landmarkach, Zwyczajach i Zasadach Rzemiosła, w szczególności dotyczących: monoteizmu (stała i niezmienna wiara w Boga), Księgi Świętego Prawa (istotna część wyposażenia loży), zakazu dyskusji na tematy polityczne i religijne.
- Oprócz trzech powyższych, najważniejszych cech, Wielka Loża musi również czynić zadość następującym wymogom:
– grupuje wyłącznie mężczyzn;
– loża otwierane są ku chwale Wielkiego Budowniczego Wszechświata;
– kobiety albo członkowie innych organizacji mieszanych nie mogą wizytować zgromadzeń;
– w trakcie pracy widoczne muszą być Trzy Wielkie Światła, w Przysięga musi zostać złożona na otwartą Księgę Świętego Prawa;
– powinna posiadać suwerenną jurysdykcję nad lożami pozostającymi pod jej zwierzchnictwem i bezdyskusyjną władzę nad Rzemiosłem Stopni Symbolicznych (Przyjętego Ucznia, Czeladnika, Mistrza Masona) i nie powinna w żadnym razie przekazywać lub dzielić swej władzy z Radą Najwyższą lub inną Potęgą kontrolującą lub zarządzającą stopnie wyższe.
W związku z przemianami, które zaszły w ruchu wolnomularskim po 1945 r., gdy całe wolnomularstwo anglosaskie jeszcze bardziej usztywniło swoje kryteria uznaniowe a nurt romański został znacząco osłabiony, wiele obediencji, które wcześniej wprowadziło pewne postępowe modyfikacje ideowe, zaczęło powracać do konserwatywnych źródeł Ars Regia. Każda Wielka Loża lub Wielki Wschód aspirujące do statusu regularnych adoptowało reguły na wzór opracowanych w 1929 i 1989 r. przez Zjednoczoną Wielką Lożę Anglii. Opracowanie ich miało często charakter dość indywidualny (przestrzeganie w praktyce również), niemiej treściowo nawiązywało w dużej mierze do tych samych zasad masonerii angielskiej.
Dla przykładu odrodzona w 1991 r. Wielka Loża Narodowa Polski przyjęła dokument pn. „12 Zasad Wolnych Mularzy Regularnych” o następującym brzmieniu:
- Wolnomularstwo jest braterskim związkiem inicjacyjnym, który za swój fundament ma wiarę w Boga, Wielkiego Budownika Wszechświata.
- Wolnomularstwo opiera się na Dawnych Obowiązkach i Landmarkach oraz respektuje inne tradycje właściwe dla Zakonu, szczególnie zaś te, które dotyczą regularności jego Jurysdykcji.
- Wolnomularstwo jest Zakonem, do którego należeć mogą wyłącznie osoby wolne, niezależne i dobrych obyczajów, które zobowiązują się wypełniać ideały Pokoju, Miłości i Braterstwa.
- Wolnomularstwo ma na celu doskonalenie moralne jego członków, a poprzez nich doskonalenie całej Ludzkości.
- Wolnomularstwo nakazuje swym członkom skrupulatne stosowanie rytuałów i symboli, oraz właściwych tylko jemu, środków duchowych i inicjacyjnych, prowadzących do osiągnięcia Wiedzy i Prawdy.
- Wolnomularstwo nakazuje swym członkom respektować przekonania i wiarę bliźnich. W swym gronie zabrania wszelkich dyskusji lub polemik politycznych i religijnych. Dzięki temu może pozostawać stałym i pewnym Centrum Braterskiego Związku, w którym panuje zrozumienie, tolerancja oraz owocna harmonia pomiędzy ludźmi, trudna do osiągnięcia w innych warunkach.
- Wolni Mularze gromadzą się poza zasięgiem świata profanów, w lożach, w których zawsze obecne są i widoczne trzy Wielkie Światła Zakonu, Księga Świętego Prawa, Węgielnica i Cyrkiel – aby pracować rytualnie, godnie, gorliwie i zgodnie z zasadami przepisanymi w Konstytucji i Regulaminie Obediencji.
- Wolni Mularze składają przysięgę na Księgę Świętego Prawa; dlatego przysięga ta posiada charakter wzniosły, uświęcony i niepodważalny w jej trwaniu.
- Wolni Mularze mogą przyjąć do swych lóż wyłącznie osoby pełnoletnie, prawe i dyskretne, będące ludźmi honoru, wysoko ceniące swe miano Brata Wolnego Mularza, zdolne ocenić możliwości innych ludzi oraz nieskończonych sił Wieczności.
- Wolni Mularze kultywują w swych Lożach Miłość Ojczyzny, poszanowanie Prawa i szacunek dla konstytucyjnej władzy. Uznają i honorują pracę we wszystkich jej formach jako najwyższy obowiązek istoty ludzkiej.
- Wolni Mularze dają innym ludziom aktywny przykład swym stosownym zachowaniem, dzięki czemu Zakon promieniuje na zewnątrz. Czynią to wszakże z zachowaniem tajemnicy wolnomularskiej.
- Wolni Mularze winni są, w sposób honorowy, okazywać sobie wzajemną pomoc i obronę braterską, nawet z narażeniem własnego życia. Kultywują sztukę zachowania spokoju i równowagi we wszystkich sytuacjach.
Powyższe zasady stanowią polskie tłumaczenie identycznych w treści 12 zasad przyjętych już wcześniej przez Wielką Lożę Narodową Francuską, utworzoną w 1913 r. we Francji przy wsparciu angielskich masonów regularnych i w ramach „błogosławieństwa” Zjednoczonej Wielkiej Loży Anglii.*
W dokumencie tym uwypukla się fundament w postaci Boga – Wielkiego Budowniczego Wszechświata oraz obecność Trzech Wielkich Świateł w loży. Odnajdujemy również ogólne odwołanie się do landmarków i dawnych obowiązków; podobnie jak w przypadku pryncypiów UGLE również tu pominięto milczeniem wymóg wiary w nieśmiertelność duszy ludzkiej. Ze względu na brak miejsca nie będziemy przedstawiać tu zasad innych obediencji uznawanych za regularne. Choć ich układ i forma jest nieco inna, w zasadniczej treści są do siebie podobne.
* Narastający od 2009 r. kryzys wewnętrzny w ramach Wielkiej Loży Narodowej Francuskiej (afery finansowe, konflikty itp.) spowodował zawieszenie uznania jej przez niektóre obediencje regularne na świecie. W konsekwencji sama Zjednoczona Wielka Loża Anglii komunikatem z dnia 14 września 2011 r. zawiesiła stosunki z jedyną uznawaną przez siebie francuską Wielką Lożą. Podobnie postąpiło wiele amerykańskich potęg masońskich. Z racji tego, że w ciągu kolejnego roku sytuacja wewnętrzna GLNF nie uległa poprawie, w dniu 12 września 2012 r. UGLE oficjalnie cofnęła jej uznanie. Krótko przedtem zerwanie stosunków z francuską Wielką Lożą Narodową ogłosiło pięć obediencji europejskich: Wielka Loża Szwajcarii, Wielka Loża Austrii, Regularna Wielka Loża Belgii, Wielka Loża Luksemburga oraz Zjednoczone Wielkie Loże Niemiec. Później uczyniła to m.in. Wielka Loża Narodowa Polski.
GLNF podjęła działania mające na celu wyjście z kryzysu i odbudowanie wcześniejszych relacji międzynarodowych. W rezultacie, w czerwcu 2014 r., wszystkie trzy Wielkie Loże z Wysp Brytyjskich przyjęły rezolucje o ponownym nawiązaniu oficjalnych stosunków z tą francuską obediencją. Począwszy od 2015 r. ustanowienie przywrócona została większość oficjalnych relacji z potęgami masońskimi, które wcześniej cofnęły uznanie Wielkiej Francuskiej Loży Narodowej.
Bibliografia:
1. „12 Zasad Wolnych Mularzy Regularnych”, strona internetowa Wielkiej Loży Narodowej Polski, on-line: https://wlnp.pl/site/12-zasad-wolnych-mularzy-regularnych/
2. „Aims and relationships of the Craft. Accepted by Grand Lodge”, 7 wrzesień 1949 (sierpień 1938) & „Basic Principles for Grand Lodge recognition”, 4 wrzesień 1929 r., on-line: http://www.freemasons-freemasonry.com/ugle.html
3. T. Cegielski, „Początki masonerii spekulatywnej, czyli Wielkiej Loży Londynu zmagania z historią i polityką (1717-1738)”, Ars Regia nr 17 (2008)
4. C. Cobuild, „English Dictionary. Helping learners with real English”, London 1998
5. “Grande Loge Nationale Française”, portal Wikipedia (FR), on-line: https://fr.wikipedia.org/wiki/Grande_Loge_nationale_fran%C3%A7aise#Depuis_2012:_la_reconstruction 6. Grand Lodge of France – White Paper Masonic Recognition and The Grand Lodge of France. A Report to the Grand Lodge of Minnesota, on-line: https://web.archive.org/web/20170303062735/http://new.kofu33.org/glof.php
7. L. Hass, Sekta farmazonii warszawskiej, Warszawa 1980
8. United Grand Lodge of England. Basic Principles 1989, strona internetowa Toronto Society for Masonic Research, on-line: http://web.archive.org/web/20160714231505/http://tsmr.org/1989-ugle-basic-principles.html
Czytaj dalej:
