Poniżej zamieszczamy trzydziesty szósty rozdział książki Filozofia Masonerii u progu Siódmego Tysiąclecia prof. Andrzeja Nowickiego
Edward Józef Abramowski, ur. 17.08.1868 w Stefaninie na Ukrainie, zm. 21.06.1918 w Warszawie. Filozof, socjolog, psycholog, działacz ruchu socjalistycznego, teoretyk socjalizmu bezpaństwowego i spółdzielczości. Studia wyższe w zakresie nauk przyrodniczych, filozofii i socjologii na Uniwersytecie w Genewie, w latach 1886-1889. Po powrocie do Warszawy, od 1889 do 1892 zajmował się nielegalną działalnością polityczną, stając na czele utworzonej przez siebie partii ..Zjednoczenie*. W latach 1892-1897 przebywał w Genewie, Paryżu, Londynie, Zurychu i znów w Genewie. Od 1897 działał w Warszawie i w Zakopanem, wyjeżdżając kilkakrotnie do Genewy. W latach 1908-1910 przebywał w Brukseli i w Paryżu, gdzie wstąpił do loży masońskiej podlegającej centrali “Le Droit Humain. W latach 1910-1918 przebywał w Warszawie zajmując się głównie psychologią. W 1915 r. powołano go na katedrę psychologii w Uniwersytecie Warszawskim.
Główne dzieła: Zagadnienia socjalizmu (1899), Etyka a rewolucja (1899), Powszechna zmowa przeciwko rządowi (1905), Idee społeczne kooperatyzmu (1907) i z zakresu psychologii: Teoria jednostek psychicznych (1899), Źródła podświadomości i jej przejawy (1914), Przyczynek do psychologii myślenia logicznego (1915). Nowsze wydania: Pisma, pierwsze zbiorowe wydanie dzieł treści filozoficznej i społecznej, 4 tomy, Warszawa 1924-1928, Filozofia społeczna, Wybór pism, Warszawa 1965, Metafizyka doświadczalna i inne pisma, Warszaw a 1980.
Masoneria nie bierze bezpośredniego udziału w życiu politycznym, nie pyta osób, które do niej wstępują o ich poglądy, skupia w swoich lożach ludzi o różnych orientacjach politycznych. Ale naczelne hasła masonerii: Wolność, Równość, Braterstwo, mimo swej wieloznaczności, mają przecież treść polityczną i sprawiają, że pewnych orientacji politycznych na pewno nie można pogodzić z ideałami masonerii. Dotyczy to zwłaszcza orientacji totalitarnych, militarystycznych, nacjonalistycznych i klerykalnych. Tak więc w praktyce na terenie lóż spotykają się jedynie zwolennicy stronnictw o charakterze liberalnym lub socjaldemokratycznym i można wśród nich wyodrębnić trzy następujące grupy:
-jedni akcentują przede wszystkim hasło Wolności, mając na myśli nie tylko wolność sumienia, wolność słowa i druku, wolność stowarzyszania się i demokrację parlamentarną, ale także wolność inicjatyw gospodarczych, wolną konkurencję, wolność w zakresie ustalania cen, płac, warunków pracy,
-drudzy akcentują przede wszystkim hasło Równości rozumiejąc je jako dążenie do sprawiedliwości społecznej, zapewniającej wszystkim równy start i realną możliwość korzystania z praw politycznych,
-inni próbują pogodzić oba hasła tworząc programy, które na różne sposoby łączą elementy socjalizmu z elementami liberalizmu.
Abramowski był początkowo zwolennikiem socjalizmu rewolucyjnego, ideologii, w której drogą do zbudowania ustroju sprawiedliwości społecznej miało być zdobycie władzy, upaństwowienie środków produkcji i odgórne budowanie socjalizmu przez Partię skupiającą w swoich rękach nie tylko całą władzę polityczną, ale także całą gospodarkę.
Wydawało się, że to jest droga najprostsza, umożliwiająca centralne planowanie i podporządkowanie całej gospodarki naczelnemu zadaniu, jakim miało być nie tylko osiąganie maksymalnego zysku, ale zaspokajanie potrzeb społecznych i sprawiedliwy podział dochodu narodowego.
Dziś, po 70 latach doświadczeń Związku Radzieckiego i 45 latach doświadczeń Polski Ludowej i kilkunastu innych krajów, które weszły na taką drogę budowania socjalizmu, wiemy, że droga ta nie prowadziła do wyznaczonego celu. Abramowski nie miał tych doświadczeń, zmarł w momencie, kiedy eksperyment odgórnego budowania socjalizmu przez aparat partyjny i państwowy dopiero się zaczynał; tym bardziej więc należy podziwiać wielkość jego umysłu, który sto lat temu przewidział, jakie konsekwencje będzie miało budowanie ustroju społecznego przez aparat państwowy.
Przypomnijmy główne myśli Abramowskiego.
1- podstawowym prawem klasy robotniczej, każdego człowieka pracy i każdej jednostki jest prawo do podmiotowości, do inicjatywy, do decydowania o własnym losie.
Nie można zbudować sprawiedliwego ustroju społecznego pozbawiając ludzi tego prawa. Chodzi o to – wyjaśniał Abramowski – „żeby reformy nie były wytworem sfer rządzących, lecz wynikały ze świadomych żądań ludu i tworzyły się pod ich naciskiem” (Filozofia społeczna, Warszawa 1965, s. 174), „rozszerzanie funkcyj i władzy państwa (…) to jednocześnie zwężenie pola działalności indywidualnej, zrzeszeniowej (…) osłabia inicjatywę jednostek i działalność stowarzyszeniową (…) Państwo, wchodzące w pewną dziedzinę życia społecznego, zabija w niej zarazem życie instytucji swobodnych, instytucje te zwyradniają się jako rzecz niepotrzebna. Ten sam los spotkać musi wszelkie instytucje robotnicze (…) związki zawodowe (…). Gdzie monopol państwowy utrwala się na dobre, tam ludzkość zatraca (…) uzdolnienie do stworzenia instytucji swobodnych” (s. 252).
2 – każde państwo jest aparatem ucisku
„Przypuśćmy na chwilę – pisze Abramowski, trafnie przewidując to, co się rzeczywiście stało – że zjawia się jakaś (…) grupa spiskowców (…), której udaje się szczęśliwie zawładnąć mechanizmem państwowym i za pomocą policji, przebranej w nowe barwy, sprowadzić urządzenia komunistyczne (…) i że wszystko odbywa się siłą samego biurokratyzmu (…) Obrona nowych instytucji mogłaby tylko należeć do państwa ugruntowanego na zasadach absolutyzmu biurokratycznego, gdyż wszelka demokracja władzy w społeczeństwie wepchniętym przemocą w nowy ustrój groziłaby natychmiastowym rozpadnięciem się tego ustroju (…) Tym sposobem komunizm (…) przeistoczyłby się w państwowość gnębiącą swobodę jednostki, a zamiast dawnych klas wytworzyłyby się dwie nowe – obywateli i urzędników, których antagonizm wzajemny przejawić by się musiał we wszystkich dziedzinach życia społecznego itd.” (s. 179).
3 „socjalizmowi państwowemu” należy przeciwstawić socjalizm spółdzielczy, budowany oddolnie przez dobrowolne stowarzyszenia.
„Gdzie ludzie wszystkiego żądają od państwa – pisze Abramowski – tam nie ma ani demokracji, ani wolnych obywateli; tam są tylko poddani (. . .) Demokracja zaś i wolność tworzy się wtedy dopiero, gdy ludzie, zamiast żądać reform od państwa, przeprowadzają te reformy sami, mocą dobrowolnej solidarności” (s. 306). „Istnieje forma współżycia, stojąca poza organizacją państwową, a która zdolna jest nie tylko do wykonywania wszelkich zadań społecznych, lecz zarazem zabezpiecza najlepiej i najszczerzej wolności obywatelskie. Formą tą są stowarzyszenia” (s. 308). „Przyszła rzeczpospolita wyzwolonego ludu musi opierać się na dobrowolnych stowarzyszeniach, nie zaś na organizacji państwowo-biurokratycznej” (s. 325).
4- socjalizmowi „naukowemu”, który domaga się podporządkowania działań tendencjom rozwoju historycznego należy przeciwstawić „socjalizm etyczny”, w którym działania są podporządkowane zasadom etyki.
Za czasów Abramowskiego rozpowszechniona była taka interpretacja „socjalizmu naukowego”, dla której przejście od kapitalizmu do socjalizmu było „koniecznością historyczną”, wynikającą z logiki rozwoju gospodarczego; w tym kontekście interpretowano „wolność” jako decyzję podejmowaną w rezultacie uświadomienia sobie „konieczności”. Zwalczając taką interpretację Abramowski pisał: „Gdyby nawet oddalona przyszłość społeczeństw należała do monarchii despotycznej ogarniającej świat cały, to i tak nie wynikałoby z tego, aby w imię tej przyszłości urabiać już dzisiejszych ludzi na niewolników i zabijać wszystko, co indywidualizm, energia wewnętrzna, zespalanie się sił przyrodzonych stworzyć może na świecie” (s. 296).
„Socjalizm etyczny” Abramowskiego postulował także jedność celu i środków jego urzeczywistniania; potępiał taką praktykę, w której stosowane środki (metody) były jaskrawym przeciwieństwem tego celu, który się zamierzało osiągnąć.
Idee Abramowskiego miały poważny wpływ na kształtowanie się postaw postępowej inteligencji polskiej pierwszej połowy XX wieku, zwłaszcza tej, która związała się z Polską Partią Socjalistyczną i z ruchem spółdzielczym. Spośród wybitnych polskich pisarzy ideami Abramowskiego byli zafascynowani Stefan Żeromski i Maria Dąbrowska.
kolejny rozdział :
