Autor: Karol Wojciechowski
.
Poza fartuchem i parą rękawiczek na ubiór wolnomularza składa się jeszcze kilka dodatkowych elementów, z których nie wszystkie noszone są przez szeregowych członków masońskiego bractwa. Wśród nich należy wymienić: kapelusz, szarfę, sotuar oraz klejnoty.
Zachowała się bogata dokumentacja potwierdzająca, iż od wczesnych czasów bracia masoni nosili kapelusze podczas posiedzeń lożowych. Reguła ta nie dotyczyła oczywiście wszystkich wolnomularzy, gdyż zgodnie ze starą tradycją cechową przywilej ten przysługiwał wyłącznie pełnoprawnym członkom stowarzyszenia. Rozbudowa stopni do trzech i wyraźne rozróżnienie między czeladnikiem a mistrzem doprowadziły do tego, iż nakrycie głowy pozwolono nosić tylko osobom posiadającym co najmniej trzeci stopień wtajemniczenia symbolicznego. Uczeń nie miał do tego prawa, a czeladnik, choć otrzymywał po inicjacji cylinder, to nie mógł nosić go w trakcie prac świątynnych. Symbolika kapelusza sprowadzała się przede wszystkim do podkreślenia równości i niejako stanowiła swego rodzaju przeciwwagę dla powszechnego zwyczaju zdejmowania nakrycia głowy przed osobą wyższego stanu. W loży wszyscy noszący kapelusz byli równi bez względu na stan, religię, pochodzenie i majątek. Miały miejsce jednak wyjątki od tej zasady – członkiem bractwa wolnomularzy nie mógł zostać niewolnik, dlatego kapelusz stał się synonimem kolejnej ważnej cechy masonerii – wolności. Zwyczaj jego noszenia był szczególnie kultywowany w tradycji anglosaskiej, niemieckiej, francuskiej oraz skandynawskiej. Współcześnie cały czas jest on elementem masońskiego stroju, niemniej niektóre obediencje i obrządki, jak np. popularny ryt francuski zrezygnowały z obowiązku noszenia go.
Image Ważną częścią stroju mistrza masona, jednakże głównie w tradycji europejskiej jest szarfa koloru błękitnego z naniesionym na nią znaczkiem cyrkla lub węgielnicy, a w przypadku stopni wyższych – również emblematów tychże stopni. Szarfa może mieć czerwone obramowanie, jeśli mamy do czynienia z rytem szkockim dawnym i uznanym w stopniach symbolicznych. Założona jest przez lewe ramię do prawego boku i nawiązuje symboliką do dawnych misteriów hinduskich. Często na odwrocie pokryta jest w całości czarnym materiałem, analogicznie jak fartuch mistrza używany w lożach żałobnych. Urzędnicy lóż i obediencji nie noszą zwykłych szarf, lecz tzw. satuary (ang. collar), ozdobne z materiału zawieszone wokół szyi, u dołu których znajduje się tzw. klejnot (ang. jewel) przedstawiający symbol konkretnego urzędu. Ich rozmiar jest zbliżony do szarf – szerokość powinna zamykać się w granicach 4 cali. W stopniach wyższych – również analogicznie jak w przypadku szarf – satuar może mieć barwę purpurową, szkarłatną, zieloną lub biało-czarną, wszystko stosownie do symboliki danego tytułu. Satuar wysokiego urzędnika obediencji ma przeważnie kolor złoty z niebieskim, fioletowym, zielonym lub srebrnym obramowaniem i stosownymi – w zależności od funkcji – emblematami, albo po prostu zastąpiony jest przez złoty łańcuch. Jego wzór i wygląd jednak zależny jest od masońskiego zwyczaju panującego na terenie danego państwa i w konkretnej obediencji masońskiej. Symbolika tego jest dość jednoznaczna – ów „kołnierz” jest zamknięty w trójkąt, którego dół przylega do piersi adepta. Kształt satuaru nawiązuje przez to nie tylko do jednego z głównych symboli masońskich, ale przede wszystkim do rycerskiej heraldyki. Na każdym „kołnierzu” umieszczony jest rysunkowy emblemat piastowanego urzędu. U Czcigodnego Mistrza jest to oko opatrzności lub czerwony krzyż templariuszy (obrządek szkocki rektyfikowany), a w pozostałych przypadkach wygląd jest podobny lub zbliżony do kształtu klejnotu. Ryt York nie przewiduje szarfy dla Czcigodnego loży, lecz srebrny łańcuch.
Ważnym elementem satuaru jest wyżej wspomniany klejnot masoński, który jednak nie oznacza żadnego drogocennego kamienia, lecz metalowy emblemat, zawieszony – jak wyżej wspomniano – u dołu oficjalnego „kołnierza”. Brakuje źródeł mogących potwierdzić fakt noszenia tego typu insygniów u początków wolnomularstwa spekulatywnego, łącznie z 1717 r., czyli datą powołania Wielkiej Loży Londynu. Wielu badaczy historii wolnomularstwa jest zdania, iż wtenczas klejnoty masońskie nie były w użyciu, a dowodem ma być portret pierwszego Wielkiego Mistrza londyńskiej obediencji, Anthony’ego Sayera, który przedstawia go wyłącznie w urzędowym fartuchu i bez żadnych dodatkowych regaliów. W źródłach o 10 lat późniejszych (urzędowy dokument Wielkiej Loży Londynu z dn. 24.06.1727 r.) znajdujemy już ślady wskazujące na to, że trzy światła loży noszą już dodatkowe, zawieszone na białej wstążce odznaki – Czcigodny węgielnicę, starszy dozorca poziomicę, a młodszy pion. Niemniej niektórzy są zdania, że nie mamy do czynienia w tym przypadku z opisem faktu, lecz dopiero z pomysłem wykorzystania symboli do oznaczenia poszczególnych urzędów lożowych.
Jakkolwiek rzecz się miała już wkrótce po tym rozpowszechnia się praktyka noszenia klejnotów masońskich przez urzędników i wysokich urzędników. W pierwszym przypadku są one srebrne lub posrebrzane, a w drugim złote lub pozłacane. Sposób oznaczenia jest bardzo podobny dla głównych urzędników warsztatu: czcigodny mistrz jest oznaczony węgielnicą; I dozorca (w tradycji anglosaskiej starszy dozorca, a w rycie Misraim pierwszy mystagog) – poziomicą; II dozorca (w tradycji anglosaskiej młodszy dozorca, a w rycie Misraim drugi mystagog) – pionem; sekretarz – dwoma skrzyżowanymi piórami; skarbnik – jednym (w tradycji brytyjskiej) lub dwoma skrzyżowanymi kluczami (Europa kontynentalna oraz Irlandia); mówca (nie zawsze jest on obecny w tradycji anglosaskiej) – otwartą księgą; a mistrz ceremonii (również nie zawsze występuje w nurcie angloamerykańskim) – pionową laską przeciętą pośrodku przez dwa skrzyżowane miecze lub po prostu dwoma mieczami związanymi kokardą. Pozostałe urzędy kształtują się w zależności od tradycji i stosowanego obrządku.
W przypadku grupy obrządków wywodzących się z Europy kontynentalnej można wymienić: eksperta lub brata strasznego – oznaczonego mieczem i przecinającą się z nim pod kątem prostym linią (urząd ten występuje głównie w rycie szkockim dawnym i uznanym, rycie francuskim i egipskim, a w obrządku rektyfikowanym szkockim nie wchodzi on w skład komitetu urzędników loży, lecz powoływany jest tylko dorywczo i nosi nazwę „znawcy”); jałmużnika (czasem nazywanego bratem szpitalnikiem, choć są też przypadki, gdzie ten ostatni, jak np. w rycie szkockim rektyfikowanym stanowi dodatkową obok jałmużnika funkcję) – oznaczonego promienistym sercem lub workiem; oraz dekarza-dozorcy, którego emblematem jest miecz. Ryt szkocki rektyfikowany dodaje do tego zestawu jeszcze ekonoma, a ryt francuski i niektóre odmiany OSDiU – architekta, które to urzędy są symbolizowane głównie przez pióro i zwój papieru.
Nieco inaczej sytuacja przedstawia się w tradycji Wielkich Lóż Wysp Brytyjskich oraz Irlandii, a także w rytuale symbolicznym „Ancient Craft Masonry” obecnym w większości lóż amerykańskich i pozostałych obediencji krajowych zeń się wywodzących. Tam – jak wyżej wspomniano – nie zawsze, poza rytem York, występuje mówca czy mistrz ceremonii, natomiast jałmużnik jest obecny, z tym że jego oznaczenie niejako łączy dwie tradycje europejskie, gdyż klejnot urzędu w tej tradycji wyobraża worek lub raczej torbę, na której umieszczone jest serce (loże w Szkocji dodatkowo umieszczają ten emblemat wewnątrz skrzyżowanego cyrkla z kątownicą). Występują tu również inne, nieznane tradycji kontynentalnej urzędy. Do nich zaliczyć można diakonów odznaczonych skrzyżowanymi cyrklem i węgielnicą – u starszego w centrum tego występuje słońca, a u młodszego księżyc (w przypadku warsztatów Wielkiej Loży Szkocji jest to odpowiednio – drewniany młotek oraz kielnia). Bardzo często w lożach brytyjskich mamy do czynienia z jednym stanowiskiem diakona, którego emblematem jest gołąb trzymający w dziobie gałązkę oliwną. Nieco inaczej sytuacja przedstawia się z odźwiernymi, gdyż w tym przypadku występuje wyraźny rozdział na urząd strażnika wnętrza oraz strażnika drzwi zewnętrznych, czyli dekarza zwanego też „tylerem”. Symbolem tego pierwszego są dwa skrzyżowane miecze, a drugiego pojedynczy miecz. Swoistym odpowiednikiem architekta, ekonoma lub mistrza bankietów i agap jest w tradycji anglosaskiej urząd „stewarda”, odznaczonego rogiem obfitości w centrum cyrkla i węgielnicy. Oprócz tego, ze względu na dość religijny charakter rytów anglosaskich występuje w nich również funkcja kapelana, którego masońskim klejnotem jest Biblia umieszczona na promienistym trójkącie i który jest w małym stopniu odpowiednikiem kontynentalnego urzędu mówcy – wygłasza modlitwy do WBW. Warto też wspomnieć tu o dodatkowej funkcji, która jednak nie wszędzie – i to zarówno w tradycji anglosaskiej, jak i kontynentalnej – ma charakter urzędu. Chodzi o stanowisko mistrza kolumny harmonii, czuwającego nad oprawą muzyczną posiedzeń. Jeżeli traktowane jest w loży jako urząd, jego emblematem jest lira, a w lożach Irlandii – harfa irlandzka.
Tak ogólnie przedstawia się kwestia regaliów w lożach symbolicznych. Tematyka lóż, kapituł i konsystorzy wyższych stopni nie jest poruszana w niniejszej desce ze względu na ogromną różnorodność i obszerność zagadnienia. Również zakres kompetencji, jak i znaczenie poszczególnych funkcji urzędników lożowych stanowią tematykę odrębną. Warto na koniec dodać, iż przedstawione w powyższym wywodzie insygnia nie wyczerpują tematu. Wszak istnieje całkiem spora ilość rozmaitych atrakcji w rodzaju sygnetów, orderów, spinek i innych rekwizytów, które jednak nie są obowiązkowe dla wolnomularza i stanowią bardziej kolorowy i błyszczący dodatek do i tak skomplikowanego ubioru.
LITERATURA PODSTAWOWA:
J.G. Cirlot, Dictionary of Symbols [brm];
Bernard E. Jones, Freemasons’ Guide and Compendium, London 1950;
Albert Mackey, Encyclopedia of Freemasonry;
Materiały niepublikowane Wielkiego Wschodu Polski.
Zdjęcia satuarów obrządku szkockiego dawnego i uznanego oraz klejnotów rytu York pochodzą ze strony http://www.gle.org/regalia.php, na której zamieszczono również zdjęcia klejnotów OSDiU oraz angielskiej emulacji.
*
11.10.2007.
