Ludwik Hass, Przegląd Historyczny 62/2, 197-224, ilustracja: XIX-wieczna grafika przedstawiająca scenę powitania polskich emigrantów w Belgii
Dziewiętnastowieczne dzieje wolnomularstwa polskiego, obejmujące okres od zamknięcia (tzw. kasaty) w 1821 r. lóż w Królestwie do utworzenia w 1908 r. nowej loży wolnomularskiej w Warszawie, dotąd leżą odłogiem w naszej historiografii. W latach Polski Ludowej, poza obszerną rozprawą W. Łukaszewicza z 1951 r.*, nikt więcej problematyki tej nie uczynił przedmiotem specjalnego studium, zaś uwagi porozrzucane w rozmaitych opracowaniach powtarzają jedynie utarte, nie zawsze poprawne sądy. Równocześnie badania na ten temat są z wielu względów niezbędne dla ogólnej historii Polski. Rozpatrując np. sprawę międzynarodowych kontaktów polskich ruchów politycznych, wśród wielu organizacji, z którymi się one stykały, nie sposób pominąć wolnomularstwa, organizacji stanowiącej często element infrastruktury owych kontaktów.
Nie mniej istotne jest zbadanie roli wolnomularstwa w życiu wewnętrznym środowisk polskiej emigracji, jej powiązaniach z krajem. Samo ustalenie nazwisk Polaków będących członkami lóż wolnomularskich na Zachodzie stanowi jedynie punkt wyjścia dla dalszych badań, problemu jeszcze nie rozwiązuje. Ma on bowiem co najmniej dwa aspekty. Jeden — to rola emigrantów, przeważnie politycznych, w owych lożach, w kształtowaniu ich oblicza i postaw. Drugim byłoby określenie miejsca i wagi powiązań wolnomularskich w akcjach związanych ze sprawą polską.
Tematyka to wyjątkowo pracochłonna i delikatna. Jeżeli bowiem badania wszelkich konspiracji czy stowarzyszeń tajnych są sprawą trudną, gdyż wymagają z jednej strony dużej dociekliwości oraz uwzględnienia szerokiego i nader wszechstronnego wachlarza przekazów źródłowych, z drugiej zaś dużej ostrożności przy formułowaniu sądów — to wchodząc na teren dziejów wolnomularstwa historyk, zwłaszcza polski, znajduje się na gruncie szczególnie grząskim. Zasady krytyki wewnętrznej źródła muszą tu być stosowane z najdalej posuniętym rygoryzmem.
Artykuł nie pretenduje do wyczerpania tak zakreślonego tematu, stawia sobie zadanie znacznie skromniejsze — wstępne zarysowanie niektórych tylko aspektów zagadnienia. Po raz pierwszy w naszej historiografii zebrano tu liczne wzmianki dotyczące udziału Polaków w ruchu wolnomularskim w latach 1821—1908. Znaczna część faktów, o jakich mówi artykuł, była już znana polskiej literaturze historycznej, inne pochodzą z nieraz niedostępnych w kraju zagranicznych publikacji masońskich. Aczkolwiek samo już skomasowanie tego rozproszonego materiału stworzyło w pewnym sensie nową informację, artykuł posunął się na krok dalej — umieścił ową informację w podwójnym kontekście historycznym epoki. Temat bowiem zobowiązywał do potraktowania działalności Polaków-wolnomularzy w powiązaniu z tendencjami, postawami i dążeniami masonerii krajów, w których wypadło im przebywać i działać. Wymagało to z kolei uwzględnienia istniejącej na ten temat literatury, obszernej wprawdzie, jednak skrajnie nieraz rozbieżnej w swych wnioskach. Zarazem zaś — co stanowi ów drugi kontekst historyczny — zebrano dane o działalności politycznej i społecznej polskich emigrantów-masonów, by w zestawieniu z pierwszym kontekstem określić przypuszczalne inspiracje masońskie w tej ich działalności oraz by dostrzec, vice versa, ich wysiłki zmierzające do spożytkowania swej przynależności lożowej dla sprawy polskiej.
* W. Ł u k a s z e w i c z , Wpływ masonerii, karbonaryzmu i Józefa Mazziniego na polską myśl rewolucyjną w latach poprzedzających Wiosnę Ludów, [w:] Wiosna Ludów w Europie cz. II, t. III, Warszawa 1951, s. 169—384.
Czytaj dalej:
