Andrzej Józef DOBROWOLSKI
Andrzej Nowicki, rozdział IV – Poglądy
Andrzej Nowicki jest historykiem filozofii, filozofem, italianistą, religioznawcą, nauczycielem, działaczem laickim, publicystą, autorem prac literackich. Jednak najważniejszą dziedziną jego działalności jest filozofia kultury. Zgodnie z własnym trafnym spostrzeżeniem, że historycy filozofii najchętniej „spotykają się” z tymi okresami historycznymi, w których głoszone poglądy są najbliższe ich poglądom filozoficznym – poświęcił kilkadziesiąt lat życia badaniu kultury i myśli filozoficzno-społecznej Odrodzenia. Renesansowi myśliciele urzekali go charakterystyczną dla tamtej epoki wszechstronnością zainteresowań, bogactwem wiedzy obejmującej różne dyscypliny oraz wielokierunkowoscią twórczych działań zmierzających do przebudowy stosunków międzyludzkich.
Przełomowym momentem w kształtowaniu się poglądów Nowickiego był rok 1966, w którym napisał Ateistyczną perspektywę nieśmiertelności. Z historyka filozofii i religioznawcy wynurzył się filozof zajęty budowaniem własnego systemu filozofii człowieka. U podstaw budowanego systemu znalazły się cztery myśli: a) wzbogacanie własnymi dziełami świata dzieł ludzkich – to najwyższa wartość nadająca sens ludzkiemu życiu; b) możliwość „eksterioryzacji”, czyli „przekazania cząstki własnej duszy” swemu dziełu (obdarzania własnego dzieła „piętnem imiennym”); c) odkrycie „istnienia we własnych dziełach” najważniejszego sposobu istnienia człowieka (homo in rebus) i d) możliwość „istnienia w dziełach innych ludzi”.
Filozofia Andrzeja Nowickiego nie dzieli się na ontologię, teorię poznania i etykę.Nowicki jako filozof i filozof kultury zajmuje się przede wszystkim takimi zagadnieniami jak: 1 – Sposób istnienia twórcy w wytwarzanych przez niego rzeczach (tę nową dziedzinę rozważań zaprezentował Nowicki na V Zjeździe Filozofii Polskiej w Krakowie, 11 listopada 1987 roku) , 2 – Formy obecności człowieka w kulturze (a w szczególności form pośmiertnej obecności człowieka w kulturze), 3 – Rola spotkań w formowaniu się osobowości i w rozwoju kultury (…), 4 – Kryteria doskonałości dzieł filozoficznych i dzieł sztuki, 5. Różnorodność języków i pism, 6. Filozofia portretu, filozofia muzyki, filozofia snów, filozofia tęsknoty do miejsc i osób, od których jesteśmy daleko, 7. Filozofia tożsamości i autokreacji.
W przeciwieństwie do personalistów, którzy zacieśniają pojęcie „spotkania”do spotkań między osobami, Nowicki, odkrywszy zjawisko ergantropii, zmierzał do rozszerzenia tej problematyki o wielki obszar spotkań z rzeczami wytworzonymi przez ludzi. Spotkania z rzeczami okazują się również spotkaniami z osobami, ale ukrytymi w rzeczach. Rozwój kultury Nowicki uzależnia od realnej obecności ludzi w wytwarzanych przez nich przedmiotach materialnych (rzeczach); kultura rozwija się dzięki temu, że ludzie mogą spotykać się w rzeczach (w przedmiotach) z innymi ludźmi.
W ten sposób pojęcie ergantropii zasypuje przepaść pomiędzy światem osób a światem rzeczy. Światy te przenikają się wzajemnie. Świat osób interioryzuje w sobie świat rzeczy i eksterioryzuje się w światach tworzonych przez siebie rzeczy.
Według Nowickiego, w każdej rzeczy wytworzonej przez człowieka znajduje się przestrzeń (spatium) dla współtwórczej aktywności innych ludzi.
Doniosłe znaczenie dla rozwinięcia „filozofii obecności” jako części składowej własnego systemu miał tekst napisany z okazji dziesięciolecia czasopisma „Presenza Taurisanese”, wydrukowany pod tytułem Del significato e del valore della presenza. Zdaniem Nowickiego „obecność”i „nieobecność” nie są pojęciami przeciwstawnymi, bowiem nieobecność pozorna może przesłaniać „obecność ukrytą”.
Na szczególne podkreślenie zasługuje wkład Andrzeja Nowickiego do metodologii
historii filozofii.Badając własny warsztat i charakteryzując własny sposób badania (modus investigandi), doszedł do przekonania, że zadaniem historyka nie jest streszczanie ani objaśnianie poglądów filozofa, lecz pokazanie jego „sposobu filozofowania”, zwłaszcza [sposobu stosowania] stworzonych przez niego narzędzi pojęciowych. Najważniejsze z owych narzędzi pojeciowych nazywa Nowicki “centralnymi kategoriami” a zastosowaną przez siebie metodę – “metodą centralnych kategorii”. Stosował ją – począwszy od studiów nad Brunem – we wszystkich swoich pracach z zakresu historii filozofii.
Zamiast koncentrowania się na tradycyjnym objaśnianiu poglądów filozofa, Nowicki postuluje eksponowanie „trzeciego pola badań”: nie życia myśliciela, nie treści jego dzieł, lecz „życia dzieł” czyli form pośmiertnej obecności myśliciela w kulturze. Twierdzi, że wielkim myślicielem jest ten, kto potrafi wybierać, ulepszać i wytwarzać nowe narzędzia pojęciowe.
W swojej deklaracji metodologicznej proponuje, ażeby życie myśliciela i jego dzieł badać „w świetle spotkań”. Nowickiemu chodzi o spotkania badanego myśliciela z jego nauczycielami-mistrzami, z twórcami cenionych dzieł z różnych krajów i różnych stuleci oraz o spotkania czytelników z dziełami tegoż myśliciela, Winniśmy badać te aspekty myśli filozoficznej, które są zakorzenione w spotkaniach filozofa z innymi ludźmi. Wartość osiągnięć filozofa zależy od bogactwa osobowości badacza i od jego umiejętności uchwycenia badanego przedmiotu w całym bogactwie jego obiektywnej wieloaspektowości.
Zanim jeszcze powstała nazwa „inkontrologia” i został sformułowany jej program, Nowicki zapoczątkował serię prac poświęconych badaniu spotkań między filozofami, a także spotkań filozofów z uczonymi i artystami, z różnymi dziedzinami kultury, z różnymi religiami. Z prac Nowickiego wynika, że opowiada się on za osobowym, kreacyjnym, ergantropijnym, spacjogennym i policentrycznym sposobem istnienia filozofii. Ceni tych historyków, którzy myśli filozoficzne uwyraźniają oryginalnymi interpretacjami.
Treści filozoficznych Nowicki poszukiwał nie tylko w dziełach filozoficznych. Ukryte elementy inkontrologii, ergantropii i polimeryzmu (pluralistycznej i policentrycznej teorii osobowosci) próbował wydobywać z prac psychologów, Odnajdywał je również w poezji, malarstwie i rzeźbie, w muzyce, w traktatach teologicznych (na przykład w teologii eucharystii, w prawosławnej teologii ikony), w praktyce. Ukuł pojęcie „filozofii ukrytej w działaniu”. Analizował własne metody i narzędzia, analizował kryteria wartościowania. Z tych obserwacji narodził się jego system filozofii kultury.
W teorii poznania Nowicki nawiązuje przede wszystkim do Herbarta [1776-1841], wysoko przez siebie cenionego filozofa i psychologa. Nawiązuje do Herbartowskiego ujęcia procesu poznawania rzeczywistosci jako kształtowania percepcji przez nagromadzone w naszym umyśle masy apercepcyjne (…) Problem funkcjonowania mas apercepcyjnych zaczął fascynować Nowickiego juz w 1939 roku, jednakże pierwszą pracę na ten temat napisał dopiero w lipcu 1988. Od tego czasu pojęcie „masy apercepcyjne” weszło na stałe do składu jego narzędzi pojęciowych. Nowicki, opowiadając się za Herbartem a przeciwko Kantowi, odrzuca „powszechny aprioryzm”. Przyjmuje historycznie uwarunkowany, indywidualnie zróżnicowany aprioryzm mas apercepcyjnych. O każdej percepcji decydują uformowane w naszym umyśle – przez całość zdobytej wiedzy i umiejętności i całośc lektur – masy apercepcyjne, u każdego inne.
Przedmiotem poznania – zdaniem Nowickiego – jest zawsze spotkanie to znaczy splot relacji pomiędzy podmiotem a obiektem.Kiedy dwie osoby mówią „tak samo”, to nigdy nie mówią tego samego, ponieważ różni je „sposób rozumienia”(modus intelligendi) wypowiadanych słów.Każdemu z wypowiedzianych słów towarzyszy inny zestaw obrazów, wspomnień, skojarzeń.Poza takim zestawem, słowa stanowią jedynie puste formy bez własnej treści. Nowicki uważa, że jednym z warunków recepcji są „własności spacjogenne”. filozofii . Dzieło filozoficzne musi wytwarzać w sobie i wokół siebie pewną przestrzeń dla wielorakiej aktywności osób, które będą się z nim spotykały.
Istotną częścią systemu filozoficznego Andrzeja Nowickiego jest, nawiązująca do Ernsta Blocha (1883-1977) „ontologia bytu, którego jeszcze nie ma” (Ontologie des Noch- Nicht- Seins). Wynika z niej dyrektywa ujmowania każdego przedmiotu (dzieła sztuki, dzieła filozoficznego, ucznia, społeczeństwa) w aspekcie jego możliwych przekształceń, w aspekcie możliwości bycia innym niż jest w tej chwili, Nowicki przyjął Blochowską interpretację [wypracowanego przez „lewicę arystotelesowską” pojęcia] aktywnej materii, co stało się fundamentem wszystkich jego własnych prac o filozofii Odrodzenia, a w latach 80-tych – źródłem inspiracji dla budowanej „filozofii [aktywności] tworzywa”. Równiez stosunek Andrzeja Nowickiego jako profesora do własnych uczennic i uczniów kształtował się w wizji tych wspaniałych dzieł, jakie mogą oni w przyszłości stworzyć.
W filozofii religii i teorii kultury świeckiej rolę centralnej kategorii pełni termin „roztapianie”, wyrastające z dążenia Nowickiego do pogodzenia postawy ateistycznej z troską o zachowanie i włączenie do kultury świeckiej tych wszystkich wartości, jakie mogą tkwić w różnych religiach [zwłaszcza w sztuce religijnej, mitologii, traktatach teologicznych]. Jako religioznawca, Nowicki zajmował się metodologią religioznawstwa, filozofią i psychologią religii.
Jest najlepszym w Polsce znawcą literatury ateograficznej oraz teorii i historii ateizmu. Ale, jak sam mówi, najlepiej zna się na religiach tworzonych przez poetów i filozofów (religia Muzyki, religia Sztuki, religia Nauki, religia Światła i Barwy, religia Rozumu , religia Ludzkości (…) Z różnych działów teologii, Nowickiego najbardziej interesują: teologia eucharystii przez jej związek z teorią ergantropii, prawosławna teoria ikony – przez jej związek z filozofią portretu i rozważania teologó nad ateizmem.
W religiach Nowicki szukał przede wszystkim treści aksjologicznych: [ujmował] bóstwa jako personifikacje określonych wartości, a więc Atena, Muzy itp. 30 października 1999 roku specjalnie pojechał do Parabity [Południowa Apulia], aby obejrzeć bizantyjski obraz Madonny stylizowanej na personifikację Kultury (Madonna della Cultura)
Od 13 roku życia do dziś Andrzej Nowicki jest radykalnym zwolennikiem kultury świeckiej. Po krótkim okresie, kiedy ateizm był dla niego tylko negacją , a następnie tylko krytyką religii, obecnie swój ateizm łączy z radykalnym pluralizmem (nawiązującym do Pica, Bruna, Leibniza, Trentowskiego, Jamesa, Spirita) i z [fascynacją] różnorodnością kultur.
Według Nowickiego, nie ma myśli poza rzeczami, myśli mogą istnieć jedynie w rzeczach [mózgach, w książkach]. Przemieszczanie się myśli w przestrzeni – przepływ myśli z mózgu do mózgu – odbywa się wyłącznie za pośrednictwem przedmiotów materialnych, takich jak wypowiedź ustna, pisemna lub rysunkowa, przekazywana telefaxem [lub e-mailem].
Postawa życiowa Andrzeja Nowickiego – [nazwanego w „Tygodniu Robotnika” 1999] „nestorem polskiego ruchu socjalistycznego” – mieści się w kontekście utopijnej wizji tworzenia świata, którego jeszcze nie ma. Świata bez wojen, świata braterskiego współistnienia i współdziałania wolnych narodów, życzliwie zainteresowanych odmiennością kultur, Głównym przesłaniem Andrzeja Nowickiego jest „żyć dla Republiki Muz” – społeczeństwa ludzi światłych, widzących sens życia we wspólnym budowaniu zróżnicowanej Kultury Światowej. Tego rodzaju „życie” to tworzenie dzieł, aby powstawały „byty, których jeszcze nie ma”, to otwieranie się na wciąż nowe spotkania z innymi językami i kulturami. Wyniesiona z domu wrażliwość społeczna z daleko idącą tolerancją zadecydowały o zaangażowaniu się po stronie idei sprawiedliwości społecznej, wolności sumienia oraz świeckości państwa.
Andrzej Nowicki jest przekonany, ze „Republika Muz” trwać bedzie wiecznie, chyba, że doprowadzimy do całkowitej zagłady życia na Ziemi. Istnienie Republiki Muz umożliwia „nieśmiertelną obecność w kulturze. Niezbędnymi „łącznikami” i organizatorami owych spotkań pomiędzy twórcami a potomnością są „architekci obecności”.Nowicki świadomie tworzy swoja przyszłą obecność w kulturze, chce także być architektem własnej obecności. Odpowiadając na pytanie stanowiące „serce” dzieł Dantego: ”Come l`uom s`eterna?”, pragnie współuczestniczyć w budowaniu braterskiej, ponadnarodowej wspólnoty twórców, pola dla nowych spotkań mogących zaowocować nowymi „cudownymi” dziełami, pobudzającymi do twórczości przyszłe pokolenia
V – Uczniowie i kontynuatorzy.
Andrzej Nowicki wykształcił 112 magistrów i 35 doktorów (…) Kilkanaście prac doktorskich ukazało się w formie książkowej . a wszystkie bez wyjątku (streszczenia lub fragmenty) publikowano w powaznych czasopismach, niektóre także w językach obcych. (…) Jeśli przyjmiemy, że uczniem we właściwym znaczeniu tego słowa jest ten, kto potrafi przejąć coś istotnego od Nowickiego i samodzielnie to rozwinąć, wtedy grono kontynuatorów metodologicznego warsztatu Nowickiego okaże się o wiele większe (…)
Uczniowie i kontynuatorzy Nowickiego wywodzą się z pięciu utworzonycyh i kierowanych przez niego szkół (podaję w porządku chronologicznym ich uformowania):
a – religioznawczej, łączącej religioznawstwo z filozofią oraz z zainteresowaniem teorią kultury świeckiej, b – historyczno-filozoficzno-italianistycznej (filozofia XV-XVII i XX wieku), c – historii polskiej filozofii kultury (pisane prace doktorskie miały w tytule słowa „filozofia kultury”), d – filozofii muzyki i e – najmłodszej – „:szkoły filozofii spotkań w rzeczach” (filozofia ergantropii). (…)
pełny tekst w: Polska filozofia powojenna, pod redakcją Witolda Mackiewicza, Warszawa 2001, t. II, s. 113-127
