Ryty niemieckie

wolnomularstwo.pl

Masoni - 555 ilustracji: Przedmowa Klausa Dąbrowskiego

.

Wolnomularstwo niemieckie jest charakterystyczne, bowiem posiada własne systemy lub wersje różnych rytów, a najbardziej rozpowszechnione na świecie obrządki pełnią tu marginalną funkcję. Z początku masoneria niemiecka pracowała w tradycyjnym obrządku angielskim (opisanym przez Samuela Pritcharda), lecz wkrótce z terenów Francji zaczęły napływać do niej rozmaite kolekcje wyższych stopni. Ich pierwszymi propagatorami byli wolnomularze Rosa i Johnson – tego ostatniego wtrącono nawet do lochu za oszustwa związane z rzekomymi wielkimi sekretami tych wysokich wtajemniczeń.

* * *

Jednym z najsłynniejszych i najsilniejszych swego czasu rytów niemieckich była Ścisła Obserwa, a konkretnie Święty Zakon Świętego Kościoła Jerozolimskiego, którego system opracował w 1751 r. baron Karl Gotthelf von Hund (1722-1776). Obediencja ta, zwana w skrócie SOT (Stricte Observance Templière), wywodziła rodowód masonerii od templariuszy i stawiała sobie za cel restytucję ich majątku, a w perspektywie także zjednoczenie wszystkich wyznań i narodów chrześcijańskich. Poszczególne jej komórki organizacyjne wzorowane były ściśle na zakonie rycerskim i nosiły nazwy różniące się od tradycyjnego wolnomularstwa. Loże symboliczne nazywano komendami, podlegały one, podobnie jak loże staroszkockie – prefekturom, czyli lożom kapitularnym. Prefektury składały się na diecezje bądź – w mniej licznych terytoriach – na subprioraty (podprzeorstwa). Na czele zakonu mieli stać Nieznani Przełożeni, których tożsamość rzekomo odkrywano najwyżej wtajemniczonym, co było zresztą mistyfikacją. Faktycznym przywódcą był Supremus Magister (odpowiednik Wielkiego Mistrza). Codzienna praca tej gałęzi wolnomularstwa skupiała się na studiowaniu wiedzy tajemnej oraz badaniu historii templariuszy i ich stosunków z islamem. Ścisła Obserwa była organizacją międzynarodową, która dążyła do podporządkowania sobie wszystkich innych lóż znajdujących się poza jej systemem, co nigdy nie zostało zrealizowane.

Stopnie tego obrządku zgrupowane były w 3 zakony: zewnętrzny, środkowy i wewnętrzny. Pierwszą klasę tworzyły trzy tradycyjne stopnie świętojańskie, drugą – Mistrz Szkocki św. Andrzeja, ostatnia grupa składała się z dwóch stopni – Nowicjusza oraz Templariusza, przy czym ten ostatni dzielił się na trzy kategorie – giermków (Armiger), rycerzy (Eques) oraz stowarzyszonych (Socius), których piastowanie uzależnione było od pochodzenia adepta. W późniejszym czasie dodano jeszcze jeden stopień – Rycerz Zawodowy (Eques Professus).

starck
(1741-1816)

Kiedy na arenie pojawił się nowy ryt Zinnendorfa, który również bazował na legendzie templariuszy, obediencja Hunda zaczęła przechodzić kryzys, związany także z napięciami powstałymi wokół rzekomych ukrytych przywódców zakonu, których Hund nie wyjawił. Wówczas Johann August Starck, kaznodzieja i ezoteryk, zakomunikował w 1767 r. o istnieniu kapłańskiej gałęzi, (kleryków) której adepci są posiadaczami prawdziwych tajemnic zakonu templariuszy i masonerii. W wyniku zabiegów Starcka doszło pięć lat później do zespolenia jego systemu ze Ścisłą Obserwą. Stopnie zreformowanego rytu wyglądały następująco: Uczeń, Czeladnik, Mistrz, Młody Szkot, Mistrz – Rycerz Staroszkocki św. Andrzeja, Kawaler Czerwonego Krzyża oraz Kawaler Jasności i Światła, przy czym ostatni stopień dzielił się na 5 podstopni, z których najwyższy nosił tytuł Kapłan – Lewita. Jednak gdy oczekiwane tajemnice nie zostały wyjawione, stracono zaufanie do Starcka, upatrując w nim jezuitę. W 1778 r. została zerwana współpraca jego klerykatu ze Ścisłą Obserwą. W rezultacie kryzys tego systemu pogłębił się i tworzyły się coraz to nowe podziały. Przejawem tego było choćby powstanie wielostopniowego, niemieckiego obrządku rektyfikowanego (mix Ścisłej Obserwy ze stopniami szkockimi), używanego swego czasu m.in. przez polską Wielką Lożę „Cnotliwego Sarmaty” i jej kapituły. Doszło również do wyodrębnienia się zakonu budowniczych afrykańskich, ale jego zawiła symbolika i łacina były zbyt trudne dla wielu adeptów, stąd zakon ten wkrótce upadł.

Wybrany w 1775 r. przywódcą Ścisłej Obserwy książę Brunszwiku Ferdynand zwołał w 1782 r. w Wilhelmsbad międzynarodowy kongres zakonu, na którym po burzliwych dyskusjach między różnymi odłamami doszło do zerwania z legendą templariuszowską, co zapoczątkowało stopniowy upadek Ścisłej Obserwy. Nie zniknęła jednak całkowicie, gdyż ślady jej wpływu znajdujemy w obrządku szwedzkim, którego do Niemiec wprowadził Zinnendorf, a także w obrządku szkockim rektyfikowanym, którego twórca, Jean Baptiste Willermoz, był nie tylko w pewnym czasie adeptem Ścisłej Obserwy, ale i doskonałym znawcą problematyki rytów. To właśnie opracowany przezeń system został przyjęty przez kongres w Wilhelmsbad w miejsce dawnych rytuałów SOT.

_________

Współcześnie jednym z najbardziej znanych rytów w Niemczech jest obrządek Zöllnera stosowany niemal wyłącznie przez powstałą w 1744 r. Wielką Lożę-Matkę „Trzech Globów”, która w 1766 r. stała się częścią systemu Ścisłej Obserwy, a po zerwaniu w 1783 r. z systemem Hunda i Starcka – również tajemnego Zakonu Złotego i Różanego Krzyża Starego Systemu. Po zakończeniu epizodu z templariuszami i różokrzyżowcami, obediencja przystąpiła do opracowania nowego rytuału. Rezultatem tych prac był system o silnie chrześcijańskich wpływach, który bazował cząstkowo (w wyższych stopniach) na szkockim rycie Doskonałości (cesarzy Wschodu i Zachodu, już wcześniej adoptowanym przez Wielką Lożę 3WK), rytach francuskich oraz na pozostałościach Ścisłej Obserwy, oczyszczonej z legend templariuszowskich. Z inicjatywy jej Wielkiego Mistrza dr. Johanna Friedricha Zöllnera (1753-1804) – ewangelickiego teologa i proboszcza berlińskiego oraz członka Akademii Nauk i Towarzystwa Przyrodoznawczego – na przełomie XVIII i XIX zrezygnowano z wieloszczeblowej drabiny rytu szkockiego, a w jego miejsce wprowadzono pięciostopniowy system obrzędowy (dwa wyższe stopnie ponad trzy świętojańskie), do którego pastor Zöllner napisał wszystkie rytuały i instrukcje. Po jego śmierci na pocz. XIX w. kierownictwo 3WK dodało do swego obrządku jeszcze dwa dodatkowe, najwyższe szczeble poznania. Opracowany w ten sposób ryt siedmiostopniowy do dziś określa się często mianem pruskiego lub szkockiego, a bardziej sporadycznie również jako oczyszczoną Ścisłą Obserwę lub po prostu System Oczyszczony bądź System Partykularny. Należy dodać, iż swego czasu był on najliczniejszym obrządkiem praktykowanym na ziemiach polskich zaboru pruskiego stąd warto poświęcić mu więcej uwagi.

johann-friedrich-zoellner
Johann Friedrich Zöllner (1753-1804)

W systemie „Trzech Globów” trójstopniowy rytuał loży błękitnej opiera się w dużej mierze na obrządku świętojańskim autorstwa Ignacego Fesslera (system „Royal York”), zmodyfikowanego jednakże przez Zöllnera i uzupełnionego m.in. dodatkami ze wspomnianego rytuału szkockiego, francuskiego oraz Ścisłej Obserwy (np. motyw złamanej kolumny Adhuc Stat oraz maksyma Sic Transit Gloria Mundi, znana również rytowi szwedzkiemu oraz szkockiemu rektyfikowanemu). Stąd też pomimo posiadania wielu cech właściwych modelowi angielskiemu (np. modlitwy), nie brak i rdzennie kontynentalnych elementów jak np. Izba Rozmyślań, dozorcy na Zachodzie, J jako kolumna północy, inicjacyjna droga przez żywioły (ograniczona jednak tylko do jednej podróży), dwukrotne przekazanie światła, epizod z workami pełnymi złotych, srebrnych i miedzianych monet itp. Obrządek 3WK wyróżnia także brak dwóch kolumn przy wejściu do loży świętojańskiej: są one narysowane wyłącznie na kobiercu, leżącym w centrum świątyni pomiędzy trzema filarami (mądrość, moc i piękno), jak również pewne cechy rycerskie (Uczniowi po inicjacji wręcza się nie tylko kapelusz, ale i miecz). Podobnie jak w większości lóż francuskich i szwedzkich, także tu Uczniowie zasiadają pod kolumną J, a Czeladnicy pod kolumną B. Przy pracach pierwszego i drugiego stopnia zawieszony jest heksagram.

Kolejny, czwarty szczebel wtajemniczenia uzyskuje się w lożach staroszkockich (bardzo często o tej samej nazwie co symboliczne), które nadają tytuł Mistrza Szkockiego (Schottenmeister). Władzę nad szkocką masonerią (Schottische Maurerei) sprawuje Dyrektoriat Staroszkocki (Altschottische Direktorium), stanowiący wewnętrzną jednostkę działającą w ramach Wielkiej Loży-Matki 3WK. Stopień szkocki nie ma jednakże nic wspólnego ze Szkocją, gdyż pojawił się po 1740 r. we Francji jako szczebel wyższy. W wariancie pruskim Mistrz Szkocki stanowi oryginalne opracowanie J.F. Zöllnera. Do trzech filarów znanych masonerii symbolicznej – mądrość, siła i piękno – dodany został na tym szczeblu filar czwarty – Boga i miłości międzyludzkiej. Nowo przyjęty szkocki mistrz zostaje zachęcony przez prowadzącego ceremonię nadmistrza do dążenia w kierunku moralnej i intelektualnej wolności. Zielony wystrój świątyni oznacza niezmierzony Wszechświat, a sama świątynia symbolizuje objawienie Boga w przyrodzie. Adept szkocki winien pokładać ufność w Bogu, podziwiać jego dzieło i dążyć do świętości, mając świadomość, iż wola boska przejawia się na różny sposób wszędzie, a natura objawia istnienie Boga. Ogólnie treść rytuału nawiązuje podobnie jak w stopniu trzecim do śmierci mistrza Hirama, lecz akcja rozgrywa się na ruinach zniszczonej Świątyni Króla Salomona, a zwieńczeniem jej jest symboliczna rekonstrukcja dokonana przez szkockich mistrzów. Mistrz Szkocki ma przez to wiele wspólnego ze stopniem Wielkiego Wybranego (Kawalera) Szkockiego (ryt francuski) oraz Mistrzem Św. Andrzeja (Ścisła Obserwa, ryt szwedzki i szkocki rektyfikowany), a zwłaszcza w Niemczech traktowany jest jako równoważny z tymi stopniami. Swego czasu posiadanie tego tytułu stanowiło warunek przyjęcia adepta do wspomnianego Zakonu Złotego i Różanego Krzyża Starego Systemu.

Jeszcze wyższe stopnie (V, VI i – ostatni – VII) są nadawane i praktykowane przez Wewnętrzny Wschód (Innerer Orient). Zarządcą tych jednostek jest Najwyższy Wschód Wewnętrzny (Höchsten Inneren Orient) w Berlinie, który powiązany jest personalnie z kierownictwem związkowym (Bundesdirektorium) Wielkiej Loży „Pod Trzema Globami”: działa w jej ramach i jest przez nią wybierany. Jego zadaniem jest nadzór nad nauczaniem braci i pielęgnacja rytuału w czystej formie. Natomiast celem każdego Wewnętrznego Wschodu jest zaznajamianie swych adeptów z historycznym procesem powstawania różnorodnych systemów masońskich (dawnych i obecnych), ich dalszym rozwojem i transformacją, jak również z ich treścią i symboliką. W szczególności jednak ważną rolę zajmuje badanie w jakim stopniu natura wolnomularstwa pozostaje w zgodzie z innymi etycznymi i religijnymi stowarzyszeniami, niemniej jednak wszelkie powiązane z tą problematyką zagadnienia zupełnie obce masonerii, nie są poruszane. Konieczny do awansu okres terminowania na poszczególnych trzech stopniach wynosi rok. Nazwy i treść tych szczebli poznania przedstawiają się następująco:

Stopień V. Brat Wybrany (Auserwählte Bruder) – stanowi zapoczątkowanie do Wewnętrznego Wschodu, a głównym jego zadaniem jest nauka o wartości cnoty jaką jest pokora i wskazanie na konieczność jej pogłębiania. Bratem Wybranym można zostać nie wcześniej niż po dwóch latach od momentu przyjęcia do szkockiego mistrzostwa. Treść i rytuał tego stopnia, podobnie jak w przypadku Mistrza Szkockiego, zostały opracowane przez Zöllnera ok. 1800 r. Podkreśla się w nim, iż zewnętrzne blask i honor nie wskazują wcale na wartość moralną i często prowadzą na manowce; zaś ci, którzy potrafią opanować swą ludzką naturę, a w dążeniu do wiedzy przestrzegać wstrzemięźliwości, zostaną poświęceni na rycerzy. W symbolicznych scenach ukazuje się, w jaki sposób duma i próżność prowadzą ku zepsuciu. Za przykład służy tu historia Templariuszy, których to w XVIII wieku często włączano w legendę o powstaniu wolnomularstwa. Ich dążenie do prawdy stanowiło z początku inspirację dla powstania ów zakonu, lecz z czasem zostało przyćmione przez pogoń rycerzy za zewnętrznym światłem – dążeniem do sławy, potęgi i bogactw, co w konsekwencji spowodowało upadek bractwa. Teraz nastąpić ma ponowne pasowanie na rycerzy, jednakże kandydat musi wpierw stać się wiernym sługą prawdy: winien wystrzegać się pychy samowiedzy, pozornej nieśmiałości przed świętością czy strachu przed niezrozumieniem. Również iluzją jest przekonanie, że na drodze mistycznej można odnaleźć tajemnice życia, co dobrze ilustruje przykład z historii wolnomularstwa – różokrzyżowcy. Można temu wszystkiemu zapobiec przez akt skruchy i uniżenie się: mądrość Brata Wybranego powinna stać się wiarą, jego piękno – miłością, a siła – nadzieją, i na tych trzech fundamentach należy budować szczęście ludzkości.

Stopień VI. Brat Wyświęcony Świątyni Wewnętrznej (Bruder Geweihte des Inneren Tempels) – traktuje on o konieczności pogłębienia samopoznania, które jest bramą do wewnętrznej świętości. Według nauk tego stopnia we wnętrzu każdego znajduje się symboliczna świątynia i wszyscy ludzie powinni jej w sobie szukać. Dogłębne samopoznanie i przezwyciężenie siebie samego jest kluczem do uwolnienia się od sprzeczności, zamieszania i krwawych wojen z bliźnimi. Nie można się jednak obyć bez miłości, która powinna wypływać z ludzkiego wnętrza i stawać się bogactwem w ubóstwie, siłą w słabości, wolnością przy braku swobody. Bracia zostają zaznajomieni z historyczną i kulturową podstawą, na której opiera się wolnomularstwo oraz z uczą się na temat fundamentów ich związku, a także o osobach, które doszły do samopoznania oraz samoopanowania. Podkreślony zostaje fakt, iż do poznania samego siebie na drodze miłości dążyło wielu, a pośród nich znajdowali się filozofowie czy związki misteryjne, jednakże nikt nigdy nie kierował się od momentu urodzenia aż do śmierci tak wzniosłymi pobudkami, ani też nie urzeczywistniał w życiu swym tak wysokich cnót, jak mistrz z Nazaretu. Dlatego też On powinien stać się wzorem.

Stopień VII. Brat Powiernik Doskonałości (Bruder Vertraute der Vollendung) – odnosi się on do siły miłości jako najwyższej wartości w ludzkim życiu. Taki powinien być efekt poznania samego siebie. Prawdziwie doskonałą drugą naturę można zdobyć dopiero po śmierci, jednakże Brat, który osiągnął ten szczebel może być uznany za pierwowzór tego, czym się później stanie. Przypomina mu się wszystkie nauki, jakie zdobył przechodząc przez poprzednie stopnie, a zwłaszcza, że kto żyje zmysłowością ten garnie się ku śmierci, lecz ten kto zmysłowość przezwycięża zdobywa dzięki temu prawdziwe życie duchowe i moralność. Brat Powiernik Doskonałości powinien stać się kontynuatorem Jezusa w duchu i w prawdzie, gdyż wiara, miłość i prawda to najwyższe cnoty, na których bazuje chrześcijaństwo, przy czym nie chodzi tu dogmatyczną religię, ale o ślubowanie, że zawsze będzie się postępować zgodnie z czystymi naukami Jezusa z Nazaretu. Bratu VII szczebla ponownie zakłada się fartuszek Ucznia, lecz oznacza to, iż staje się jakby uczniem w wyższym znaczeniu – uczniem założyciela najczystszej religii, jaką jest chrześcijaństwo.

Te wszystkie cztery wyższe stopnie nie nadają żadnych przywilejów, traktowane są tylko jako stadia poznania (Erkenntnisstufen), umożliwiające zrozumienie innych systemów masońskich. Nie są one obowiązkowe, a ich posiadacze nie mają prawa wywierać żadnego dodatkowego wpływu na loże świętojańskie ani nosić podczas ich zebrań odznak tych wyższych szczebli. Niemniej jednak, aby zostać członkiem kierownictwa Wielkiej Loży „Trzech Globów” trzeba być posiadaczem najwyższego, siódmego stopnia jej systemu.

Należy podkreślić, że ta jedna z trzech staropruskich central, przekształcona po dojściu do władzy Adolfa Hitlera w Chrześcijański Zakon Fryderyka Wielkiego, do momentu likwidacji przez nazistów była największą obediencją wolnomularską w Niemczech. Wznowiwszy działalność po zakończeniu II wojny światowej nigdy nie odzyskała swej dawnej świetności, a współcześnie można zaobserwować coraz większy spadek liczebności adeptów jej systemu.

__________

Kolejnym, bardzo ciekawym, aczkolwiek historycznym już systemem jest obrządek stosowany niegdyś przez dawną Wielką Lożę Prus „Royal York zur Freundschaft”. Jej początki sięgają dnia 5 maja 1760 r. francuscy i niemieccy wolnomularze, na bazie nadsekwańskich pełnomocnictw, utworzyli w Berlinie lożę „aux trois Colombes”, przekształconą w rok później na „De l’Amitie’ aux trois Colombes”. 2 sierpnia 1765 r. jej nazwa została zmieniona na „loge Royale d’York de l’Amitie”. Nowy człon w nazwie miał nawiązywać do księcia Yorku Edwarda Augusta (brata króla Jerzego III), który objął protektorat nad lożą. Royal York stała się Lożą-Córką Wielkiej Loży Anglii (z przerwą w latach 1774-78, kiedy to krótko stała się placówką podległą Wielkiej Loży Krajowej rytu szwedzko-berlińskiego Zinnendorfa). Stan ten miał miejsce do 11.06.1798 r., gdy podzieliła się ona na cztery loże, które utworzyły samodzielną obediencję – Wielką Lożę „Royal York zu Freundschaft” (pod taką nazwą występowała ona do początków XX w., kiedy przyjęła skróconą nazwę “Pod Przyjaźnią”). Początkowo jej system nosił piętno rytu francuskiego i poza stopniami symbolicznymi nadawał jeszcze wyższe szczeble, kolejno: Kawaler Wybrany z 9, 15 i Perpignan; Szkot Czerwony św. Andrzeja; Kawaler Wschodu; Kawaler Orła Różokrzyża; oraz Wzniosły Kapituły Clermont (ten ostatni stopień został dodany później przez Fesslera).
fessler
Ignaz Aurelius Feßler (1756-1839)

Ważnym etapem w dziejach tej Wielkiej Loży było afiliacja do niej w 1796 r. Ignacego Aureliusza Fesslera, ex-kapucyna, który po zetknięciu się z ideami Oświecenia przeszedł na luteranizm i wstąpił do wolnomularstwa w Berlinie. Po mianowaniu go zastępcą Wielkiego Mistrza „Royal Yorku”, przystąpił do gruntownej reformy rytuału zakonu, który wedle jego zamysłu miał teraz zmierzać do nauczania zasad moralności, etyki i dobrych obyczajów. Fessler był świetnym znawcą obrządków, a jako dawny adept loży rytu Zinnendorfa wprowadził do “Royal Yorku” wiele elementów obrządku szwedzkiego, a także innych systemów. Opracowany przezeń ryt był próbą stworzenia czegoś w rodzaju racjonalistycznego kultu i składał się z następujących stopni:

1, 2 i 3. Uczeń, Czeladnik i Mistrz – loża świętojańska w dużej mierze pracuje według prawideł rytuału francuskiego (J jest kolumną uczniów, a B – czeladników), wzbogaconego jednakże licznymi dodatkami staroangielskimi. Obaj dozorcy usytuowani są na Zachodzie, przed Czcigodnym Mistrzem na Wschodzie znajduje się ołtarz, na którym leżą: Biblia, szpada, cyrkiel, węgielnica i młotek. Przed ołtarzem stoi klęcznik. Siedzenia i stoły pokryte są błękitem, urzędnicy mają podobne pozycje jak w rycie francuskim (mistrzem ceremonii jest 2 Schaffner), zaś trzy filary wokół kobierca ustawione są według reguł rytuału szkockiego. Przy otwarciu i zamknięciu loży Mistrz Katedry odmawia modlitwę. Kandydat przed przystąpieniem do loży musi przejść przez dwa ciemne pokoje, jednym z nich jest Izba Rozmyślań. Inicjacja składa się z trzech podróży przez żywioł ognia. W pierwszej zwilża się profanowi usta i policzki, daje się mu do ręki cyrkiel, którego końcówka dotyka serca, po czym przybliża się pochodnię, mówiąc, że ogień wykształca mądrość i cnotę. Następna podróż, również w towarzystwie pochodni, wiąże się ze wspinaczką przez stopnie schodów. Ostatnia oznacza symboliczne przejście przez ogień (w ten sposób sprawdza się złoto), a następnie skropienie wodą, symbolizującą czystość duszy. Inicjację wieńczy złożenie przysięgi w pozycji klęczącej, odczytanie praw i zapoznanie z dokumentami Wielkiej Loży oraz wręczenie dwóch par rękawiczek – dla siebie i ukochanej osoby.

4. Doskonały Budowniczy Szkocki / Święte Świętych (Schottischer vollkommener Baumeister / Allerheiligstes) – pod względem treści pierwszy szczebel poznania nawiązywał do rozmaitych stopni szkocko-francuskich z serii “Wybranych” (tzw. Elu). Skupiał się przede wszystkim na budowie “świętości zakonu etycznego”, którą to budowę należało zacząć od samego siebie. Z kolei od strony naukowo-poznawczej stopień ten zajmował się badaniem różnorodnych hipotez dotyczących pochodzenia masonerii: od templariuszy, katedrę w Starsbourgu, poprzez różokrzyżowców z XVII w., Olivera Cromwella, katedrę św. Pawła w Londynie czy Pałacu w Kensington, aż do zakonu jezuitów.

5. Rycerz św. Andrzeja / Sąd (Andreasritter / Gericht) – krytyczna analiza źródeł pochodzenia rozbudowanych systemów wyższych stopni szkockich oraz kapituły z Clermont. Omawiany jest tu przede wszystkim motyw usprawiedliwienia przez miłość. Ma to miejsce w kontekście sprawy toczącej się przed sądem, przed którym stanęli mistrzowie budowniczowie, oskarżeni o niedbałość. Wątek ten otwiera rytuał dla tego stopnia.

6. Uczta / Agapa (Feier / Agape) – głównym elementem ceremoniału tego szczebla poznania jest uroczysta procesja, której zwieńczeniem jest agapa. Naczelnym przesłaniem jest ustanowienie na ziemi wzniosłego ideału etycznego, który reprezentował “Nadczłowiek” – Jezus. Swe tajemne nauczanie przekazał wyłącznie wybranym uczniom (motyw ten miał zostać rozwinięty w stopniu 8), a loża Royal Yorku stała się później ich depozytariuszem. Zadaniem wtajemniczonych tego stopnia było prowadzenie krytycznych badań nad głównymi systemami różokrzyżowców, Ścisłej Obserwy, Budowniczych Afrykańskich i Braci Azjatyckich.

7. Przejście / Prawdziwe Światło (Übergang / Zutreffendes Licht) – analiza systemu szwedzkiego, jej odmiany Zinnendorfa, brytyjskiego Royal Arch, ich pochodzenia od dawnych misteriów, oraz wszystkich innych systemów inicjacyjnych i ich obrzeży. W centrum uwagi znajduje się wątek uświęcenia śmierci i zdobycia nieśmiertelności.

8. Ojczyzna (Heimat) – badanie źródeł misteriów Królestwa Bożego zapoczątkowanych przez Jezusa z Nazaretu: tych, które przekazywał oficjalnie swoim uczniom oraz tych, które powstały po jego śmierci aż do czasów gnostyków. Adept tego stopnia ma stać się uczniem Jezusa.

9. Doskonałość / Teleiosis (Vollendung / Teleiosis) – kompletna analiza wszystkich misteryjnych doktryn obecnych w masonerii. Objaśnienie znaczenia i historii rozwoju wolnomularskiej gnozy.

Obrządek stworzony przez Fesslera był chyba najbardziej filozoficznym i zawiłym ze wszystkich masońskich systemów. Jego twórca nie zdołał doprowadzić swego zamiaru do końca i wtajemniczył niektórych braci jedynie do 7 stopnia (dla 8 i 9 w zasadzie nie skompletowano rytuałów, ani też nie napisano instrukcji, stąd też nigdy nie były one praktykowane). Niektórzy specjaliści twierdzą, że był on przeciwnikiem wyższych stopni i tak naprawdę dążył do ich likwidacji, a jego system był raczej owocem kompromisu z masonami, którzy chcieli te wyższe stopnie utrzymać. Po rezygnacji z wszystkich kierowniczych funkcji w “Royal Yorku”, wyjechał w 1803 r. do Rosji i tam objął funkcję profesora na Uniwersytecie w St. Petersburgu. Wielka Loża szybko porzuciła system Fesslera z racji jego małej praktyczności, wracając do angielskich korzeni. Wszystkie wprowadzone przez niego wyższe szczeble poznania (Erkenntnisstufen) zostały ograniczone do stopnia IV pod nazwą Najwybrańszy Mistrz (Erwählter Meister), który był nadawany w komórkach zwanych Wewnętrznymi Wschodami (Innerer Orient), istniejącymi przy lożach symbolicznych o większej liczbie członków. Władzę nad tymi “kapitułami” sprawował „Najbardziej Wewnętrzny Wschód” (Innerster Orient), jednostka kolegialna istniejąca w Berlinie w ramach Wielkiej Loży „zur Freundschaft”, którego członkowie posiadali piąty (V°), wyłącznie administracyjny stopień Mistrza Powiernika (Vertrauter Meister). Z tego tytułu pełnili nadzór nad rytuałem masońskim oraz zajmowali się pogłębionymi studiami nad szeroko pojętą problematyką wolnomularską.

Zadaniem Wewnętrznych Wschodów było dociekanie prawdziwej natury wolnomularstwa i studia historyczne nad różnymi systemami masońskimi wszech czasów (zwłaszcza “Royal Yorku”), a także rozpowszechnianie tej wiedzy wśród swych adeptów. Nie każdy członek loży świętojańskiej miał dostęp do Wewnętrznego Wschodu, lecz tylko ci mistrzowie masońscy, którzy w uzgodnionym terminie i w przepisowy sposób zostali do niego przyjęci. Nie mogli jednak ujawniać jego tajemnic pozostałym członkom lóż błękitnych. Na mocy porozumień zawartych z Wielką Lożą „Pod Trzema Globami” oraz Wielką Lożą Krajową ustalono, że członkowie Wewnętrznych Wschodów systemu „Royal York” mieli prawo wstępu na posiedzenia lóż staroszkockich oraz lóż św. Andrzeja. Na tym tle Wielka Loża Prus „zur Freundschaft” jawiła się w kwestii wyższych stopni jako uboższy krewny pozostałych dwóch obediencji, gdyż nie posiadała w swej wewnętrznej strukturze jednostek mogących stanowić odpowiedniki szwedzko – berlińskich Kapituł czy też ‘globowych’ Wewnętrznych Wschodów. Tym samym więc nie dawała możliwości wizytowania przez swych członków najwyższych stopni innych systemów. Poniekąd działo się tak z jej własnej woli, gdyż nominalnie nie uznawała ona wyższych stopni i poza dodatkowym szczeblem poznania, który wprowadziła do swego systemu doktrynalnego, nie była zainteresowana ich ponownym rozbudowywaniem.

Podobnie jak jej staropruska siostra spod znaku Trzech Globów, po dojściu do władzy nazistów wyrzekła się masońskiego charakteru, przekształcając się w Chrześcijańsko-Narodowy Zakon “Pod Przyjaźnią”, co bynajmniej nie uchroniło jej przed zamknięciem. Wielka Loża „zur Freundschaft” po drugiej wojnie światowej przeszła rozmaite fuzje, tracąc stopniowo na znaczeniu i ostatecznie stała się małą obediencją administrującą tylko szczeble poznania i praktykujące je Wewnętrzne Wschody oraz ich jednostkę nadrzędną. Pozostałe zaś po niej struktury świętojańskie weszły ostatecznie w 1954 r. w skład multiobrzędowej Wielkiej Loży Dawnych i Przyjętych Wolnomularzy Niemieckich (AFAM), której najważniejszy rytuał opiera się na obrządku Schrödera.

__________

fl_schroeder
Friedrich Ludwig Schröder (1744-1816)

Ryt Schrödera, stosowany swego czasu przez Wielką Lożę Hamburga, został po raz pierwszy ustanowiony w 1787 r. w hamburskiej loży “Emanuel” przez jej czcigodnego, Ludwika Fryderyka Schrödera (1744-1816) – wybitnego aktora, dramaturga i pisarza masońskiego, który przez ponad 20 lat wnikliwie studiował różnorodne dzieła i katechizmy wolnomularskie, współdziałając nawet jakiś czas ze słynnym przedstawicielem epoki Oświecenia pastorem wolnomularzem Herderem. Obrządek ten był reakcją na bujną twórczość masonów w zakresie rytualistyki i stopni wtajemniczeń o wprost niewyobrażalnej liczbie, częstokroć o fantastycznej proweniencji, z inklinacjami alchemicznymi, różokrzyżowymi i hermetycznymi.

Ryt Schrödera odrzucił wyższe stopnie, ograniczając się do trzech podstawowych oraz nawiązując do tradycji rzemieślniczych wolnomularstwa. W zasadniczej części jest on zgodny z dostępnymi tekstami najstarszych rytuałów brytyjskich, ale zawiera również elementy późniejsze, dodane na kontynencie europejskim (m.in. trzy filary wokół kobierca, kolumna J kolumną uczniów), co oznacza, iż pomimo rezygnacji z inicjacyjnych prób podróży przez żywioły oraz przedstawienia legendy o Hiramie wyłącznie w formie opowieści, autorowi nie udało się w pełni zrealizować swego zamiaru radykalnego uproszczenia i powrotu do źródeł.

Tło zainteresowań obrządku stanowi cykl życia ludzkiego, jego tragizm, skończoność i nadzieja wieczności, bądź tęsknota za nią. Jako że odcinał się od wszelkich spekulacji religijno-mistycznych, a także podkreślał zasadę „czystego człowieczeństwa” i potrzebę etycznego doskonalenia, stał się popularny wśród dużej liczby niemieckich masonów. Aktualnie ten najbardziej demokratyczny ryt jest praktykowany m.in. przez Wielką Lożę Dawnych i Uznanych Wolnych Mularzy Niemiec, Wielką Lożę Austrii, szwajcarską Wielką Lożę „Alpina”, loże brazylijskie i duńskie.

__________

Fryderyka Ludwika Schrödera nie należy utożsamiać z Fryderykiem Józefem Wilhelmem Schröderem (1733-1778), profesorem medycyny, który utworzył w 1766 r. w Marburgu Kapitułę Prawdziwych i Doskonałych Masonów Różanego Krzyża oraz otworzył szkołę magii, alchemii i filozofii. Stworzony przez niego obrządek liczył 7 stopni, zawierał elementy różokrzyżowo-alchemiczne oraz magiczne i jeszcze w XIX w. praktykowany był przez dwie loże w Hamburgu. Uczniami prof. Schrödera byli m.in. słynny hrabia Cagliostro oraz Johann Christoff Wöllner i J.S. Bischoffswerden, twórcy słynnego XVIII w. Zakonu Złotego i Różanego Krzyża Starego Systemu, którego ośrodkiem symbolicznym była kierowana jakiś czas przez nich Wielka Loża-Matka “Trzech Globów”. Ten quasi-masoński model, z początku jednoszczeblowy lecz z czasem rozbudowany o kolejne, składał się z następujących wyższych stopni wtajemniczenia: Juniores, Theoretici, Practici, Philosophi, Minores, Maiores, Adempti Exempti, Magistri oraz Magi. Najwyższej wtajemniczeni otrzymywali instrukcję sporządzenia kamienia filozoficznego oraz nauki o uniwersalnym lecznictwie. Wspomniani dwaj przywódcy zakonu pełnili także wysokie funkcje państwowe za czasów cesarza Prus Fryderyka II. Ci zdecydowanie reakcyjni społecznie różokrzyżowcy przyczynili się do likwidacji Zakonu Iluminatów Adama Weishaupta, lecz ich także dotknął edykt o zakazie działalności wszystkich tajnych stowarzyszeń.

__________

zinnendorf2
W Niemczech bardzo popularny jest również ryt szwedzki, choć w nieco zmodyfikowanej wersji, wzbogaconej m.in. o wątki rytu Iluminatów z Avignon. Tak jak jego pierwowzór opiera się on na chrześcijaństwie niedogmatycznym i motywach mistyczno – ezoterycznych. Od 1766 r. propagował go na tym terenie lekarz wojskowy i przybrany syn hrabiego – Johann Wilhelm Ellert Kellner von Zinnendorf (1731-1782), były Wielki Mistrz Wielkiej Loży “Trzech Globów”, którą opuścił na znak protestu wobec jej włączenia się w struktury Ścisłej Obserwy. Na podstawie patentów otrzymanych od szwedzkiego masona Fryderyka Eckleffa utworzył w 1770 r. Wielką Lożę Krajową Wolnomularzy Niemieckich, pracującą w 7 stopniowym systemie obrzędowym, zorganizowanym w lożach świętojańskich, dwustopniowych lożach czerwonych (Uczeń i Czeladnik Szkocki + Mistrz Szkocki) oraz dwustopniowych lożach kapitularnych, które nadawały tytuły Powiernika św. Jana oraz Dostojnika Kapituły Wybranych.

W 1777 r. Wielki Mistrz szwedzkiego wolnomularstwa oświadczył, iż patent, który Zinnendorf otrzymał od Eckleffa był fałszywy, sam zaś inicjator powstania Wielkiej Loży Krajowej został określony mianem bezczelnego kłamcy i parodysty szwedzkiego systemu. Zinnedorf, którego obediencji w związku z tym zarzutem cofnęła uznanie Wielka Loża Anglii, odbył w 1780 r. podróż do Szwecji, aby odzyskać poparcie tamtejszych władz masońskich. Wizyta nie przyniosła oczekiwanych rezultatów, co bynajmniej nie zniechęciło niemieckiego masona i dzięki jego uporowi oraz aktywności kierowana przezeń Wielka Loża stale rozwijała się, mając nad sobą protektorat samego króla pruskiego. Z czasem, choć stało się to w jakiś czas po śmierci Zinnendorfa, Wielka Loża Krajowa odnowiła kontakty z wolnomularstwem skandynawskim i upodobniła stosowany przez siebie obrządek do szwedzkiego oryginału. Po 1945 r. doszło do zmiany numeracji stopni w celu lepszego zharmonizowania go z nordyckim odpowiednikiem – szczebel 4 stał się połączonym stopniem 4/5. Od tej pory ryt liczy już 11 poziomów, których symbolika i treść, pomimo bazowania na starszej wersji tekstów rytualnych, zasadniczo nie różni się od rytu szwedzkiego, praktykowanego w krajach skandynawskich.

Po ostatniej reformie drabina inicjacyjna rytu Zinnendorfa, zwanego również szwedzko-berlińskim lub – błędnie – joannickim, przedstawia się następująco:

1° Uczeń św. Jana (Johannislehrling)
2° Czeladnik św. Jana (Johanisgeselle)
3° Mistrz św. Jana (Johannis-Meister)
4/5° Uczeń/Czeladnik Szkocki św. Andrzeja (Schottischen Andreas-Lehrlig/Geselle)
6° Mistrz Szkocki św. Andrzeja (Schottischen Andreas-Meister)
7° Brat Stuart, Rycerz Wschodu i Jerozolimy (Stuartbruder, Ritter vom Osten, Prinze von Jerusalem)
8° Powiernik Salomona, Rycerz Zachodu (Vertraute Salomonis, Ritter vom Westen)
9° Brat Powiernik Lóż św. Jana (Vertrauten Bruder der Johannisloge)
10° Brat Wybrany, Powiernik Lóż św. Andrzeja, Rycerz Purpurowej Wstęgi (Auserwählter, Vertraute der Andreaslogen, Ritter von Purpurband)
11° Rycerz Komtur Czerwonego Krzyża (Ritter-Komture mit dem roten Kreutz)

Ostatni stopień ma charakter wyłącznie honorowy, a jego posiadaczami są nieliczni bracia (maks. 70 osób), gdyż w praktyce nadaje się go głównie najwyższym dostojnikom władz obediencji. Na szczycie obediencji stoi Mistrz Zakonu (Ordensmeister), a oprócz niego istnieje funkcja Wielkiego Mistrza Krajowego (Grosse Landesmeister), którego jurysdykcji podlegają loże świętojańskie oraz andrzejowe. Natomiast, w odróżnieniu od systemu skandynawskiego, kapituły nie miały nigdy nad sobą zwierzchności w postaci Wielkiej Kapituły Oświeconych, lecz od samego początku znajdują się pod władzą 11 osobowej Rady Zakonu, której przewodniczy Mistrz Zakonu. Nie występuje również oddzielny, najwyższy stopień, zarezerwowany wyłącznie dla przywódcy zakonu; brak także dodatkowych szczebli pobocznych.

Należy nadmienić, że stosująca obrządek Zinnendorfa Wielka Loża Krajowa Wolnomularzy Niemieckich, będąca zarazem drugą pod względem liczebności członków staropruską obediencją, przeobrażona w latach 30. ubiegłego wieku w Narodowo – Chrześcijański Zakon Rycerzy Świątyni, podzieliła los całej niemieckiej masonerii. Odbudowana po zakończeniu wojny częściowo przy pomocy wolnomularzy duńskich, istnieje do dzisiaj, przyjmuje wyłącznie chrześcijan i wciąż ma najbardziej zachowawczy oraz mistyczny charakter ze wszystkich regularnych, niemieckich organizacji masońskich.

__________

Warto podkreślić, iż w okresie powojennym między staropruskimi systemami stopni dodatkowych a niemiecką Radą Najwyższą rytu szkockiego dawnego i uznanego, zostały zawarte specjalne konwencje dotyczące uznania i ustalenia odpowiedników poszczególnych stopni (m.in. dla celów wzajemnych wizyt), które przedstawiają się następująco:

ryty_niemieckie_tabela

Ciekawostką jest fakt, iż w przypadku Royal Yorku przyjęto zasadę, że każdy z adeptów musi rozpocząć odwiedzanie stopni szkockich według określonej kolejności. Dla adeptów Wewnętrznych Wschodów jest to cykl 4-14-18, a dla ich jednostki kierowniczej jest to faza: 18-30-32. Ma to na celu stopniowe wdrażanie się w obrządek szkocki w celu lepszego jego zrozumienia. Nie zmienia to jednak faktu, że obecnie Royal York jest systemem o słabej aktywności i nie odgrywa w masońskim świecie większej roli.

Na podsumowanie należy rzec, iż wolnomularstwo niemieckie ma charakter wychowawczo – filozoficzny, a także – zwłaszcza w odniesieniu do systemów staropruskich – kontemplacyjny, co znajduje swój wyraz w ich obrzędowości i sposobie prac. Konserwatywny charakter lóż z kolei był efektem protektoratu królów pruskich, stąd też masoneria staropruska miała wrogi stosunek do wszelkiego typu prądów liberalnych i postępowych. Przed 1933 r. antypacyfistyczne tendencje większości lóż niemieckich spowodowały, że Wielki Wschód Francji określił staropruskie wolnomularstwo jako militarystyczną kastę, niegodną, zaprzedaną sektę, która wystawia loże całego świata na pośmiewisko i pogardę. Jednakże mniejsze obediencje humanitarne, jak np. Symboliczna Wielka Loża Niemiec, deklarowały swoje poparcie zarówno dla działań pacyfistycznych, jak i liberalnych trendów, poza tym to w Niemczech rozpoczęto śmiałe reformy wolnomularskie związane m.in. z dodaniem Białej Księgi. Po 1945 r. sytuacja się nieco zmianie, a rozdrobnione Wielkie Loże i pojedyncze warsztaty stopniowo się jednoczyły. W rezultacie wszystkie regularne obediencje niemieckie – Wielka Loża AFAM, Wielka Loża Krajowa Wolnomularzy Niemieckich, Wielka Loża “Trzech Globów”, Amerykańsko – Kanadyjska Wielka Loża oraz Wielka Loża Wolnomularzy Brytyjskich w Niemczech – powołały razem wspólną obediencję federacyjną pn. Zjednoczone Wielkie Loże Niemiec, co stanowi pewien ewenement w skali światowego wolnomularstwa.

* * *

BIBLIOGRAFIA:
Aktion Wahre Forschungsgruppe und Geister-Klar: Die Loge als Geheimbund
Piotr Cegielski, Zakon szwedzkich wolnomularzy a dzisiejsza Szwecja, Ars Regia nr 9/10 (1995/1996)
Leon Chajn, Wolnomularstwo w II Rzeczypospolitej, Warszawa 1975
Eberhard Desch & Herbert Kreutzfeld, Relacja pisemna członków Rady Najwyższej Niemiec RSDiU (w zbiorach autora)
Grad (Freimaurerei) – Wikipedia
Grand Lodge of British Columbia and Yukon – Swedish Rite FAQ
Ludwik Hass, Sekta farmazonii warszawskiej, Warszawa 1980
Ludwik Hass, Świat wolnomularski. Konkrety, t. II, Warszawa 2006
Ludwik Hass, Wolnomularstwo na Pomorzu Gdańskim i w Gdańsku w pierwszej połowie XX w., Komunikaty Instytutu Bałtyckiego, r. XXX, z. 42, Gdańsk 1993
Ludwik Hass, Wolnomularstwo w Europie Środkowo-Wschodniej w XVIII i XIX, Wrocław 1982
Innerer Orient – Beschreibung (Loge 3WK „zur Bundeskette”)
Franciszek Jaworski, Masoneria we Lwowie, Edycja cyfrowa Wolnomularstwo.eu, Marzec 2009
Barbara Kochańska, Kalendarium dziejów Zielonej Góry (zob. 1791 r. – wizyta J.F. Zöllnera)
Jarosław Kubacki, Listy do Karola Wojciechowskiego (w zbiorach autora)
Eugen Lennhoff, Oskar Posner, Internationales Freimaurer Lexikon
C. Lenning, Encyclopädie der Freimaurerei, Berlin 1900-1901
Albert Mackey, Encyclopedia of Freemasonry
Materiały informacyjne ze strony: http://www.freimaurer.org
Angel Millar, Masoneria. Zarys dziejów, Warszawa 2006
Rolland Müller, Ein Wegweiser durch das Internet für Freimaurer und Interessenten
A ORIGEM E FONTES DO RITUAL SCHRÖDER
Matthias Pöhlmann, Verschwiegene Männer – Freimaurer in Deutschland (vol. 182), Evangelische Zentralstelle für Weltanschauungsfragen, Berlin 2007
Józef Sebastian Pelczar, Masonerya, Poznań 1997
Fr. Uhlmann, Die große Werklehre der Freimaurerei – Nach den Ritualen und Katechismen der verschiedenen Lehrarten, Stuttgart, Ernst Heinrich Moritz Verlag, 1931
Walenty Wilkoszewski, Rys historyczno-chronologiczny Towarzystwa Wolnego Mularstwa w Polsce, OPiM, Londyn 1968
Jerzy Wojtowicz, Masoneria – wielka niewiadoma, Toruń 1992
Wolnomularstwo w świetle encyklopedyj, Warszawa 1934
ks. Stanisław Załęski, O masonii w Polsce od roku 1738 do 1822 na źródłach wyłącznie masońskich [wyd. 2 popr.], Kraków 1908
Zur Geschichte der deutschen Großlogen bis 1933

.

Wpisał: Karol Wojciechowski
03.03.2006.