Filozofia masonerii: Ziegenhagen

Poniżej zamieszczamy ósmy rozdział książki Filozofia Masonerii u progu Siódmego Tysiąclecia prof. Andrzeja Nowickiego.

Franz Heinrich Ziegenhagen, ur. 8.12.1753 w Strasburgu, zm. 21.08.1806 w Steinthal.

Był wnukiem pastora i synem lekarza. Jego nauczycielem domowym był Johann Friedrich Oberlin, wolnomyślny humanista, który ukończył teologię i filozofię, później został pastorem luterańskim a w latach 1789-1793 był aktywnym działaczem rewolucji francuskiej. Przyjaźnili się przeszło 30 lat. 8 marca 1775 r. 22-letni Ziegenhagen został przyjęty w Regensburgu do loży masońskiej „Zum den dreien Schlussel (Pod Trzema Kluczami). W 1778 r. odbył podróż do Francji, w 1781 r. osiedlił się w Hamburgu.

W 1786 r. udał się w podróż do Petersburga, gdzie odwiedził lożę masońską. Po drodze odwiedził także Gdańsk, Królewiec, Kłajpedę i Rygę. Wybuch rewolucji francus­kiej w 1789 r. zachęcił Ziegenhagena do podjęcia działalności reformatorskiej. Napisał książkę będącą rozwiniętym programem reformy życia społeczno-politycznego, ekono­micznego i kulturalnego. Książka ta ukazała się pod tytułem: Lehre vom richtigen Verhżltnisse zu den Schópfungswerken, und die durch offentlichen Einfuhrung derselben allein zu bewurkende allgemeine Menschenbegluckung, Hamburg 1792, s. 1-643, nakład 6 000 egzemplarzy. Wybitny artysta, Daniel Chodowiecki (1726-1801) ozdobił książkę ośmioma miedziorytami, a załącznikiem do niej były nuty muzyki masona Wolfganga Amadeusza Mozarta do słów Ziegenhagena (kantata zarejestrowana w katalogu Kochia pod nr 619 była wielokrotnie wydawana i jest łatwo dostępna, także na płytach).

21.09.1792 r. francuski Konwent Narodowy ogłosił Francję republiką. 19.10.1792 Kon­went zwrócił się do wszystkich postępowych pedagogów na świecie z apelem o współ­pracę nad ułożeniem programu nowego republikańskiego wychowania. Ziegenhagen był jednym z pierwszych, którzy odpowiedzieli na ten apel. W ciągu 11 dni od ogłoszenia apelu dostarczył członkom Konwentu własne projekty reformy wychowania. W imieniu Ziegenhagena projekty te referował przebywający w Paryżu przyjaciel Ziegenhagena, Friedrich Schliiter. Jesienią 1792 r. władze Saksonii wydały zakaz sprzedawania książki Ziegenhagena, a później zwróciły się do władz Hamburga z żądaniem represji wobec bezbożnika dążącego do obalenia wszystkich religii. Władze Hamburga odpowiedziały : .”panowie Sasi nie mają żadnego prawa do wydawania nam rozkazów”. Drugie wydanie książki ukazało się w 1793 r., trzecie w 1799 r. Upadek rewolucji francuskiej i brak perspektyw na urzeczywistnienie projektów planowanych reform odebrały Ziegenhagenowi chęć do życia. 21.08.1806 r. zastrzelił się.

Istnieje gruntownie opracowana monografia: Gerhard Steiner: Franz Heinrich Ziegenhagen und seine Verhaltnislehre. Ein Beitrag zur Geschichte des utopischen Sozialismus in Deutschland, Berlin 1962, s. 1-202. Por. także A. Nowicki: Franz Heinrich Ziegenhagen (1753-1806) i jego program „zniesienia wszystkich religii’, Euhemer, 1987, nr 3-4 (145-146), s. 89-103 (z omówieniem muzyki Mozarta do słów Ziegenhagena).

Centralną kategorią filozofii Ziegenhagena jest pojęcie Natury. Obok słowa die Natur Ziegenhagen używa synonimu: die Schópfumg (stworzenie) albo nawet die Gottesschópfung (stworzenie boże). Z tego synonimu wywodzą się terminy wskazujące na dwie następne kategorie: to, co naturalne czyli zgodne z prawami Natury (schópfungsmżssig) i to, co nienaturalne czyli sprzeczne z prawami Natury (schopfungswidrig).

Podstawową cechą wszystkich bez wyjątku religii i podstawowym zarzutem stawianym przez Ziegenhagena wszystkim religiom jest ich „sprzeczność z Naturą”. Domaga się więc zniesienia religii (Abschaffung der religionum, s. 602) i wprowadza na ich miejsce „nauki o stosunkach społecznych” czyli „nauki o zgodności z Naturą” (die Verhżltms\ehre oder die \Jbereinstimmung mit der Natur, s. 316), nazywaną także „nauką o zgodności części ze złożoną z nich całością”. Innym synonimem „nauki o stosunkach społecznych” jest „nauka o szczęściu” (meine Gliickslehre, s. 316), której celem jest „powszechne uszczęśliwienie ludzi” (allgemeine Menschenbegluckung). Częścią tej „nauki o szczęściu” jest polityka nazywana także „nauką o szczęśliwym rządzeniu całym państwem”.

Wierzeniom religijnym przeciwstawia Ziegenhagen naukowy pogląd na świat, wymieniając kilkudziesięciu myślicieli, którzy kładli fundamenty pod nowożytną fizykę (Kopernik, Galileusz, Kepler, Guericke, Newton), wiedzę o społeczeństwie (Grotius, Hobbes, Pufendorf) i teorię wychowania (Locke, Rousseau, Basedow, Feder, Campe, Stuve). Z bliskich sobie filozofów Ziegenhagen wymienia takie postacie jak np. Giovanni Pico della Mirandola, Erazm z Rotterdamu, Francis Bacon, Kartezjusz, Leibniz, Shaftesbury, Lessing, Reimarus, Mendelssohn.

Rozwinięty przez Ziegenhagena program reformy wychowania można ująć w następujące 14 punktów:

1. należy odrzucić raz na zawsze nazwy i symbole, które dzielą ludzi na żydów, chrześcijan, pogan, mahometan, na papistów i protestantów, na katolików, luteranów, kalwinistów, zwinglian, hermhutów, kwakrów, socynian (s. 613). Nazwy te dzielą ludzi na sekty, nadają wszystkim religiom charakter sekciarski, rozbudzają nienawiść, prowadzą do rozlewu krwi (s. 602, 606, 632),
2. – należy odrzucić całą metafizykę aw szczególności wymysły kapłanów i mnichów na temat istoty Boga, jego atrybutów, na temat Trójcy Świętej, na temat bogów, synów bożych i córek bożych, na temat złych i dobrych duchów, diabłów i aniołów; na temat stworzenia świata i rzekomych nadzmysłowych przyczyn niezwykłych zjawisk; na temat Opatrzności, wróżb, proroctw i cudów (s. 603-605, 608),
3. – należy odrzucić właściwe wszystkim religiom zastępowanie obowiązku postępowania moralnego nakazami uczestnictwa w ceremoniach religijnych, procesjach, modłach, postach (s. 602),
4. – należy odrzucić charakterystyczną dla religii nietolerancję, podżeganie do nienawiści wyznaniowej, prowadzące do napadania na ludzi innych wyznań, do pozbawienia ich godności i urzędów, do konfiskowania ich mienia, do wypędzania ich z kraju, do więzienia, torturowania, palenia na stosie (s. 612),
5. – należy odrzucić wymysły na temat piekła, do którego mają być wtrąceni przede wszystkim wszyscy ludzie „inaczej myślący” (die Andersdenkende, s. 605); jak wygląda to piekło, którym na lekcjach religii zatruwa się wyobraźnię dzieci, pokazał – na życzenie Ziegenhagena – Daniel Chodowiecki na najbardziej interesującym spośród zamieszczonych w książce miedziorytów:

6. – należy usunąć z „nauczania domowego i publicznego” wszystko to, co jest „związane z religiami” a przez to sprzeczne z „Oświeceniem naszej epoki” (die Aufklżrung unseres Zeitalters, s. 603),

7. należy odrzucić wszelkie próby godzenia religii z ro­zumem; niedorzeczne poglądy, jakoby można było zachować rozum będąc człowiekiem religijnym lub zachować religię będąc człowiekiem rozum­nym (s. 611),

8. należy odrzucić raz na zawsze posługiwanie się słowem „religia” w odniesieniu do systemów etycznych; słowom „religia” należy zachować wyłącznie dla splotu urojeń, przesądów i zabobonów z nakazem spełniania określonych obrzędów (s. 610),

9. należy zastąpić wszystkie religie Nauką o stosunkach społecznych zgodnych z prawami Natury (s. 627),

10. należy przekształcić wszystkie kościoły i inne świątynie w miejsca nauczania pożytecznych nauk, sztuk i rzemiosł (s. 621),

11. zamiast kazań religijnych – domagających się „ślepej wiary” – należy szeroko rozpowszechnić „to, co prawdziwe i trafne w pismach dzisiejszych f i l o z o f ó w ” (s. 607, 621),

12. należy odrzucić wszystkie tytuły szlacheckie i takie wyrażenia jak „Wasza Wysokość”, „sługa uniżony” itp.; nazywać się wzajemnie przyjaciółmi i braćmi (por. G. Steiner, s. 40),

13. należy przywrócić ludziom podstawowe „prawa człowieka” (Menschenrechte, s. 619), zwłaszcza przyrodzoną lecz utraconą wolność, znieść niewolnictwo, poddaństwo, handel ludźmi (między innymi sprzedawanie żołnierzy rządom innych krajów, s. 602); wszystkie bogactwa wykorzystać dla dobra całego społeczeństwa,

14. podobnie jak kiedyś zniesiono „szkodliwy zakon Jezuitów”, tak obecnie należy jednym ciosem powalić nie tylko „tysiąc razy szkodliwszego, pożerającego ludzi potwora” czyli Religię, ale również towarzyszące temu potworowi furie nacjonalizmu i nienawiści narodowej” (Nationalhass, s. 629); wychowanie patriotyczne (Volkspatriotismus) należy zastąpić wychowaniem, które wpajać będzie „miłość do Ojczyzny Światowej” (die Weltvaterlandsliebe), należy też stopniowo przekształcać gospodarkę narodową w gospodarkę światową (Weltókonomie, s. 629).

W projektowanej przez Ziegenhagera utopii nie było żadnego kultu, żadnych obrzędów religijnych. Poza pracą na roli i uprawianiem różnych rzemiosł, wiele miejsca miało zajmować rysowanie, malowanie, rzeźbienie, śpiew, gra na instrumentach muzycznych, studiowanie matematyki, fizyki, chemii, biologii i filozofii.

Następny rozdział :

Filozofia masonerii: Fessler